Saitxodjayev

Pragmatizm – yunoncha «pragmatos» so‘zidan olingan bo‘lib,
«ish», «xatti-harakat» degan ma’nolarini anglatadi. Yirik namoyandalari CH.Pirs, U.Djems, J.Dyui va boshqalar. Pragmatizm foydali faoliyatga
undovchi, «foydaga» qanday qilib erishish yo‘llari va usullari haqida mulohaza yurituvchi ta’limotdir. Bu falsafiy yo‘nalishning maqsadi insonga olamda o‘z o‘rnini topishga yordam berishdan iboratdir.
Pragmatizm falsafiy oqim sifatida AQSHda XIX asrning 70-yillarida va XX asrning ikkinchi jahon urushigacha bo‘lgan davrida mamlakatning ma’naviy hayotiga salmoqli ta’sir ko‘rsatdi. Pragmatizm falsafasi hozirgi kunga qadar ham AQSH, Kanada, Angliya, Avstraliya universitetlarida o‘rganiladi.
Pragmatizm – an’anaviy klassik falsafaga qarama-qarshi o‘laroq inson harakati, faoliyati muammosiga yangicha qarashni taklif qildi. Faoliyat bu inson hayotining asosini tashkil qiladi, holbuki shunday ekan uni amalga oshirishda uning ongida qanday o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Faoliyat maqsadga muvofiq ongli harakatdir. o‘sha ongli harakatning mexanizmi, fikrlash tartibi qanday degan savol tug‘iladi. Bu masalada pragmatizmning boshqa falsafadan farqi shundaki, bilish faoliyatini tashqi obyektiv voqelikka nisbatan qarashga qarshi chiqadi. Bu borda uning o‘rniga kishi ichki ruhiy faoliyatiga e’tibor qaratishni tavsiya qiladi. Pirs eng avvalo bilim haqida emas, balki ishonch, e’tiqod haqida gapirish lozim deydi. Bilishga qarshi bilmaslik yotgan bo‘lsa, Pirsda ishonch-e’tiqodga qarshi shubhani qo‘yadi. Shubhada inson harakatidagi sobitqadamlik yo‘qoladi. Demak, Pirs oldingi falsafiy qarashlardan farqli o‘laroq bilish jarayoni bilmaslikdan bilishga emas, aksincha shubhadan ishonchga, e’tiqodga borish deb hisoblaydi. E’tiqod deganda ham subyektiv ishonch emas, balki jamoa tomonidan tan olingan ijtimoiy e’tiqod haqida gap boradi. Demak, Pirsning fikricha, bu hamma tomonidan tan olingan va hamma uchun majburiy bo‘lgan ishonchdir, e’tiqoddir.
Berkli falsafasida «mavjud bo‘lmoq – demak idrok qilmoqdir» (yoki mavjud bo‘lish – idrokda mavjud bo‘lmoqdir) deyilgan bo‘lsa, Pirsda esa bu ibora «mavjud bo‘lmoq» so‘zidan ozod etadi. U borliq haqida uning mavjudligi haqida emas, balki u haqidagi tushunchaning mazmuni va ma’nosi haqida gapirishni ma’qul ko‘radi.
Xullas pragmatizm uchun xarakterli bo‘lgan xususiyat shundaki, u yoki bu obyektlar haqidagi tushunchalarning ma’nosi va ahamiyati ular keltirib chiqargan amaliy natijalardan qidiriladi. Pirsning mashhur prinsipiga binoan obyekt tomonidan keltirib chiqarilgan oqibat haqidagi tushuncha mazkur obyekt haqidagi tushunchasidir. Pirs «amaliy oqibat»lar deganda nimani nazarda tutadi. Birinchi navbatda, ular hissiy
natijalar, ya’ni sezgilardir. Ikkinchidan esa, ular tushuncha tomonidan keltirilib chiqariladigan ma’lum amaliy harakatlardir.
Uilyam Jeyms pragmatizmni haqiqat nazariyasining o‘ziga xos uslubi sifatida qaraydi. Uslub sifatidagi olingan pragmatizm uslubi, Jeymsning ta’kidlashicha, har xil nazariyalar o‘rgatuvchi bahsni murosaga keltirish uchun ulardan keladigan foydani taqqoslab aniqlash zarur. Jeyms bu o‘rinda materializm bilan idealizm o‘rtasidagi kurashni idealizm foydasiga hal qildi. Materialistik qarash bo‘yicha dunyoning boshlang‘ich va oxirgi nuqtasini topish mumkin, ya’ni boshqacha qilib aytganda materializm insoniyat tarixi cheksiz emasligi, ya’ni zamonlar kelib hayot umuman yo‘q bo‘lib ketishi mumkinligini ta’kidlaydi. Bu esa hech qanday ongli o‘ylaydigan kishi uchun ma’lum bo‘lmaydi, bu bilan kelisha olmaydi. Idealizm, uning tasavvurida deizm institutlariga oxirgi nuqtada ham kelajakka intilishga ruhiy kuch beradi, demak idealizm inson kelajagini, manfaatini hal qilar ekan, modomiki shunday ekan idealizm ta’limoti haqiqatdir.
Falsafa tarixini o‘rganish bugungi kunda o‘zining muhimligi bilan ajralib turadi. Chunki, bugungi kunda mavjud falsafiy yo‘nalish va maktablar ta’limotlaridan to‘g‘ri xulosalar chiqarish va to‘g‘ri yo‘nalish olish davr talabidir. Shuningdek, III xodimlarining falsafiy bilimlarini va dunyoqarashini shakllantirishda katta ahamiyat kasb etadi.