Салыстырыўли анализ ушын салыстырып көретуғын болсақ, С. П. Толстовтин жазыўыша, Орта Азия қалалары өсип шығыс басланғыш тийкар бир тәрепден refugium латынша, беккемленбеген, қәуип туўылған ўақтында халық Е. Б

Салыстырыўли анализ ушын салыстырып көретуғын болсақ, С. П. Толстовтин жазыўыша, Орта Азия қалалары өсип шығыс басланғыш тийкар бир тәрепден - refugium (латынша, беккемленбеген, қәуип туўылған ўақтында халық Е. Б.) ҳәм екинши тәрепден есапланады. Е. Е. Неразикнинг әтирапында қалалардың базар атап өтиўише, қорған қәлиплесиўи Хорезм ушын раўажланыўдың ең тарқалған усылларынан бири ели. Парфия ҳәм Марғиёнада көплеген қалалары тийкарын беккем бөлим - қорған шөлкемлескен.
Қубла Суғдиёнанын әййемги дәуир тийисли қатар куҳна қалалары - Қорғаны Заҳоки Марон, Шуллуктепа, Гөне Фазли, Киндиклитөбе сыяқлылардың да дәслепки тийкарын беккемленген қорған ҳәм минарлар шөлкемлескен.
Сондай екен, Орта Азияның басқа аймақларында болғаны сыяқлы, Арқа Бақтрияда да қалалардың қәлиплесиўи тийкарнан қорғаннан басланған. Сол себепли де, кушан дәуири барлық қалаларда илгери беккемленген мәкан-жай тийкари болған қорғанлар бар екенлиги тосынарлы ҳал емес, деп жуўмақ шығарыў мақсетке муўапық болып табылады. Бул жағдай қурылыс усылларындағы жергиликли дәстүрлер әййемги дәуирде де даўам еткенлигинен дәрек береди.
Әййемги дәуирде Арқа Бақтрияда тарийхи дүзилиси анық туўры мүешли ҳәм төрт бөлекли (қорған, қаланың өзи, қала алды ҳәм әтирап ) қала ҳәм қалашалар көп тарқалған. Сыртқы планлық дүзилиси тегис емес болған қалалар кем ушрайды. Туўры мүешли қалалар негизин бирден-бир қаласазлик дәстүрлери ҳәм де қайсыдир мәнисте, кушон Дәуири социал ҳәм мәдений нормалары шөлкемлескен болса, к әте жоба тийкарындағы қалалар беккем қорғанлар енди, өз-өзинен, халық өсиўи нәтийжесинде пайда болып, олардың иесилери әмелдеги шегараларға масласқанлар.
Көплеген кушан қорғанлары алдынғы дәуир менен генетикалық байланыслы болған. Олар беккемленген қорған орай орнида қәлиплесип олардан сыртқы көринисин да мийраслар етип алған (Далварзинтөбе, Термиз, Кемпиртөбе). Олардың айырымлары (Будрачдаги Ақмазартөбе, Зартөбе, Хайрабадтөбе) алдыннан-ақ қорған ретинде қәлиплескен болыўы да мүмкин. Бул қорғанлар бир-бирлеринен өлшемлери ҳәм қала қурылысы тәртибинде жайласыўы менен парық етеди. Изертлеўшилердиңдиң пикирине көре, қорғанлардың әҳмиети қалалардың ўазыйпалары Өлшемлери менен белгиленип, бир қатар әмеллер, атап айтқанда, тәбийий шараятлар да есапқа алынған. Көпшилик қорғанлар қаланың бир мүешине жайласып, толық қала қурылысы системасына кирген. Айырым жағдайларда қорған куҳна қаланың бир мүешинде жайласып қала дийўаллары шегарасынан шығып турған (Далварзин, Арпапоятөбе). Бирпара қорғанлар гөне қаланың орайында (Жалангиштөбе, Ғаравқала, Гөззалжин), айырымлары болса қаланың тийкарғы бөлегинен бөлек ямаса дәря жағасында жайласқан (Термиз, Кемпиртөбе).
Есги қалалардың қорғанлары өлшемлери ҳәм планлық дүзилиси тәрептен де бир-биринен парықланған. Мысал ушын туўры мүешли (Кемпиртөбе, Термиз), турт мүештеги (Зартөбе, Ақмазатөбе, Хайрабадтөбе), көпмуўшли (Далварзинтөбе). Қалалардың аймақлиқ жайласыўына қарай олардағы қоърғонлар түрли ўазыйпаларды атқарганлар. Атап өтиў керек, куплеген қорғанлар әскерий қорғаў өзгешеликине ие болған.
Орта Азияның басқа гөне қалалары қорғанлары Менен салыстырыўий анализ қилсак, олар кушан дәуиринде басқашалаў дүзилисине ие болған. Мысал ушын, Топыраққаланинг соңғы әййемги дәуир қорғанында сарай, откада ҳәм әскерлер менен байланыслы бир неше имаратлар болған. Әййемги Марвдин қорғаны Еркқала болса, шаҳ сарайы, хизметкерлер бөлмелери ҳәм басқарыў имаратлар жайласқан. Г. А. Пугаченкованин шамаларына көре, Орта Азия әййемги дәуир қалаларының қорғанлары басқарыў ымаратлар орайласган жай болып бул жерде ҳукмдар жанындағы хызметшилер, телеклер, гарнизон имаратлары жайласқан. Қулласы, Орта Азияның әййемги дәуир үлкен көпшилик гөне қалаларында қорған тийкарғы әҳмиетне ие болған болсада, Хорезмдиң бул дәуир айырым қалалары қорғансыз болған. Бирақ, биз үйренеип атырған әййемги дәуир Бақтриясинин қорғанлары гөне қалалардың қорғонларнинг ҳәм ҳәтте аўыл мәкан-жайларын ажыралмайтуғын бөлеги еди.
Әййемги дәуир Арқа Бақтрия қалалары турмысында шаҳристанлар да зәрүрли әҳмиетке ие еди. Әййемги дәуир Шаҳристанлардин түбирлери бронза дәуири мәкан-жайларының беккемленбеген бөлеги ҳәм аҳмоний- бақтрия дәуирдиң дәслепки қалалары тийкарғы турар жайларын дийўаллар менен қоршап алынған дәуирге барып тақалады. Түбип тәрептен олар бир-бирлери менен беккем байланыслылығы анық. Бирақ, атқарған ўазыйпасы көзқарасынан олар түрлише болған. Атап айтқанда, дәслепки дәуир қалалары шаҳристанлар тек турар-жай бөлеги ҳәм итимал сыйыныўханадан ибарат болған болса, кейинирек, Кушан дәуирине келип турар-жайлар,өнерментшилик ислеп шығарыў, идеологиялық ҳәм саўда - сатиқ бир жерге төпланған жайға айланады.
Шаҳристанлардин көрныси туўры мүешли, айырым жағдайларда төртмуюш ямаса көпмуюшли болып табылады. Кушан дәуиринде пайда болған ямаса қайта қурылған қалалардың шаҳристанлари қатаң геометриялық жоба тийкарда қурылған.Себеби, олар орынлардағы тәбийий шараят есапқа алынған ҳалда алдынан жойбарластирилиб қурылған. Олардың қорғанларға салыстырғанда жайласыўында да түрли: географиялық, әскерий ҳәм економикалық ўаактлар есапқа алынған. Кушан дәуиринде шаҳристанлар тийкарланып қорғаннан арқа ҳәм арқа - шығыс тәрепте, айырым жағдайларда қубласы-шығыс тәрепте жайласып, терең ҳәм кең қәндеклер ҳәм минарлы беккем дийўаллар менен қоршап алынған.
Далварзинтөбе шаҳристани мысал жоли мененде келтиретуғын болсақ, гөне қала орайы кең көше менен еки тийкарғы бөлекке бөлинген. Бул көше қала дәрўазасынан басланып, онша үлкен болмаған майданға шыққан. Майдан болса бай ҳәм сәнатли ымаратлар менен қуршалган. Орайлық көшеден еки тәрепке көше ҳәм келте көшелер өткен. Бирақ, олардың дүзилисинде үзликсизлик жоқ. Далварзинтөбе мәҳеллелери сиясий миллетшилик тийкарында қурылған болыўы мүмкин. Бирақ, олар неше үйлерден ибарат булганлиги белгисиз.
Қулласы, гөне қалалар шаҳристанларинин мәҳеллелерге бөлиниўи әййемги дәуирде де даўам етеди. Гөне қалалар көбинесе анық жоба тийкарында, бир неше бөлектен ибарат қурылған болып, ҳәр бир бөлектиң арнаўлы бир ўазыйпасы бар еди. Бул бөлимлер қалалар аймақларында жайласып, олар жайласыўында тәбийий- географиялық ҳәм әскерий-сиясий жағдайлар ҳәм де шәрт-шараятлар есапқа алынған.
Әййемги дәуир Арқа Бақтрия қалалары әййемги дәуирде басқарыў, әскерий-сиясий ҳәм идеологиялық Орай болыпғана қалмастан саўда-сатық ҳәм өнерментшилик орайласқан аймақ да есапланған. Шжан Тсзяннинг б.е.ш II әсирдиң орталарына тийисли мағлыўматларына көре, Даҳя (Бақтрия) халқы саўда-сатықта аса шебер, мәмлекеттиң пайтахтында болса ҳәр түрлы өнимлерге бай болған базар бар еди.
Орта жер теңизи мәмлекетлерин Узақ Шығыс менен барлайтуғын Уллы жипек жолының бул аймақлардан өтиўи халық аралық саўданың раўажланыўы ушын кең мүмкиншиликлер жараттан еди. Птоломей суўретлеген бул жолдың бир тармағы Бақтрадан арқаға, Амударя арқалы Тармитадан өтип арқа-шығысқа қайырылған ҳәм Сурхан оазиси бойлап барып Қаратау арқалы камадлар үлкеси бойлап Қаратегин тәрепке кеттан. Бул жолдың басқа бир тармағы Тармитанан кейин Шерабаддаря ойпатлықнан өткен ҳәм Темир дәрўаза арқалы Соғдиға алып шыққан. Бул жол Орта Азия ҳәм Арқа Бақтриянинг орайлық ҳәм арқа ўәлаятларын Индия менен байланыстырып турған
Арқа Бақтрияни Парфия ҳәм Хорезм менен байлаў дәря жолынан да пайдаланылған. Шжан Тсзяннинг мағлыўматларына көре, Шуй Шуй (Амударя) бойында саўдагерлер ҳәм сатыўшылар жасаған. Олар өз буйымларын қурғақлықтағы жолда да суў жолында да қоңсылас мәмлекетликлерге сатқанлар. Арқа Бақтриянинг айырым аймақларын бирлестириб турған ҳәм ишки саўдада зәрүрли әҳмиетке ие болған басқа жоллар да әмелдеги болған. Олардан бири Амударя оазиси бойлап өтип Арқа Бақтриянинг арқа ҳәм батыс аймақларын байланыстырған. Амударя бойида жайласқан айырым мәкан-жайлар (Кемпиртөбе, Ҳатинрабад, Айваж) саўда орайлары ҳәм бәлки, айриқша бажыхана мәканы ўазыйпасын атқарған болыўы мүмкин.
Ўәлаятдағы халық аралық саўда байланысларының бағдарлары ҳәм раўажланыўы ҳаққында бирпара археологик табилған затлар гүўалық береди. Булар Индиядан келтирилген тарақ, шахмат даналары, пал ашатуғын суек, алтын буйымлардың бөлеклери, пыл сүекинен жасалған затлар (Далварзинтөбе); Римнен шыйше (Халчаян), мармар бас (Жлантөбе), (арнаўлы түсти өзгертириўши буйым, архитекторчиликда ислетилинген, Шахригулгул), Нерон теңгеси (сестертсий, Хайрабадтөбе); Египеттен - тақинчақлар ҳәм тумарлар, олар Арқа Бақтриянинг әўлиелеринен табылған (Байсын, Бандихан, Кемпиртөбе, Топхана), папирус (Кемпиртөбе); Китайдан - жипек шүбереклер бөлеклери (Кемпиртөбе, Халчаян), әйнеклер (Айритам, Бараттөбе, Қубла Таджикистан әўлиелери); Парфиядан теңгелер; Хорезмнен айлана нагис салип ислеген идис (Кемпиртөбе) сыяқлылар болып табылады.
Өнерментшилик ислеп шигарган өндириси саўда-сатықтың, атап айтқанда ишки саўданың жеделлик менен тараққий етиўинде зәрүрли әҳмиетке ие болды. Әййемги дәуирде Арқа Бақтриянинг гөне қалаларында гүзешиликке қәнигелескен мәҳеллелер әмелдеги болып, оларда бир ўақтыниң өзинде бир неше хумданлар ислеп турған. Олардағы ыдысларды пысырыў бөлмелеринде бир пысырыўде жүзден артық ыдыслар сийдирилган. Гүзешилик хумданларинин аўылларда болмағанлығы ямаса кемлиги соннан дәрек береди, гүлаллар өз өнимлери менен текғана қала, бәлки, аўыл халқының да талап - мүтажликлерин қандирган. Гөне қалаларда темирди қайта ислейтуғын өнерментшилик устаханалари да болған. Олар темирден ҳәр түрлы буйымлар таярлаганлар. Термизден темиршилер мәҳеллеси анықланған. Темир ҳәм мисни қайта ислеў өнерментчилигининг қалдықлары Кебиртөбеден де анықланған.
Арқа Бақтрия қалаларында қурылыс жумыслары ҳәм Архитекторчиликтин жоқары дәрежеси бул аймақларда өз кәсипиниң устасы болған қурыўшылар ҳәм архитекторлар болғанлығынан дәрек береди. Қурылысда шийки гербиш ҳәм пахса менен бир қатарда Кушан дәуиринде мийтин гербиш де ислетилинген. Гербиш писиретугўн хумданлар Далварзинтөбеде анықланған. Айырым гербишлерден жеке мөҳирлер ызлеры белгиленген. Буннан сондай жуўмақ шығарыў мүмкин, гербиш писиручи устаханалар буйыртпа бойынша ислеўген.
Арқа Бақтриянинг қала ҳәм аўылларында тоқымашылық өнерментчилиги да кең тарқалған Қазыўмалар ўақтында жүдә көплеб уршық үшлари табылған, олар палас ҳәм шүберек таярлаўда ислетилинген. Тоқымашылықтың кең раўажланыўы соннан дәрек бередики, қәнигеликтиң бул түри тек майда, үй өнерментчилиги болып қалмастан, гөне қалаларда ири тоқымашылық устаханалари болып олар халық аралық ҳәм ишки базар ушын өним шығаргарилган. Тоқымашы усталар болғанлығын Далварзинтөбе ҳәм Кемпиртөбеден табылған жеке мөҳирлер тағы бир рет тастыйықлайды. Гөне қала ҳәм аўылларда өнерментчиликнинг басқа көринислери зергерлик, тошга қайта ислеў, қаразшылық (ун тартыў ) жумыслары да раўажланған. Көплеген қалалардан теңге пуллардың табылыўы пул соққы урыў етиў жақсы жолға қойылғанынан дәрек береди.
Қулласы, әййемги дәуир Арқа Бақтрия қалалары өз раўажланыўының жоқары басқышына көтерилген еди. Жазба дереклерде Бақтрия ҳаққында «минг қалалар үлкеси», деп ескертип өтилиўи ҳәм де көп санлы археологик мағлыўматлар бул пикиримизнинг дәлили болып табылады. Әййемги дәуирде бул аймақлардағы қалалар раўажланыўы ушын көплеген мүмкиншиликлер (социаллық-економикалық, әскерий-сиясий, географиялық ҳәм басқа.) бар еди. Қалалар көбинесе илгерден белгилеп қойылған қатаң жоба тийкарда қурылып бир неше бөлектен ибарат болған. Ҳәр бир бөлектиң арнаўлы бир атқаратуғын ўазыйпасы бар еди. Қалалардың өзи болса социаллық-економикалық ҳәм мәдений орай есапланып, сиясий турмысда да зәрүрли әҳмиет кәсип еткен. Раўажланыў низамлықларына көре, алдынғы дәуирлерде болғаны сыяқлы, әййемги дәуир қалалары мәмлекетшилик раўажланыўының тийкарғы ўаакторы болып қалаверди.