Салыстырыўли анализ ушын салыстырып көретуғын болсақ, С. П. Толстовтин жазыўыша, Орта Азия қалалары өсип шығыс басланғыш тийкар бир тәрепден refugium латынша, беккемленбеген, қәуип туўылған ўақтында халық Е. Б

Таянш сўзлер
Екологиялық жағдай, технология дәрежеси, жәмиет шөлкеминиң бар екенлиги, жайласыў тәртиби, аўыллар типологияси, шегара типологияси уғымсызлығы, типологик айырмашылықлар қатнасы, қала ҳәм аўылларды группалаў, ўазыйпалық байланыслар, тарийхый еволюциялық, мийрасхорийлик, орнын өзгертиў, ўазыйпалық жөнелис, «квазиқала», цсивилизатсиянинг материаллық хадисеси, қала ҳәм аўыл ортасындағы шегара, қалаларды группалаў, типологик салыстырмалық, тутыныў дағы теңсизлик, жайласыў системасының низамлықлары, көшпелис мәденият тайпалары.

Сораў ҳәм тапсырмалар :
1. Әййемги дәуир қаласозлик қәсиетлери ҳаққында мағлыўмат бериң?
2. Әййемги қалалар системасы ҳәм группаланыўында тийкарғы итибар неге бериледи?.
3. Қала ҳәм аўыл ортасындағы шегара Ба жайласыў системасының тийкарғы низамлықлары ҳаққында сөйлеп бериң.
ХУЛОСА
Үлкен тарийх тәжирийбесин үйрениў - ҳәзирги дәуирде болип атырған қурамалы социаллық-сиясий ўақыяларды және де тереңрек ақыл етиў ҳәм тусинип жетиўге, ғәрезсизлигимиз ҳәм раўажланыўымызды қәдирлеўге, ғәрезсизлик жолында тазадан жаңа раўажланыў ушын үлкен тийкар жаратыў ҳәм сол тийкарда жәмиет раўажланыўына үлес қосыў ушын кең мүмкиншиликлер жаратады. Бул тәрептен Дәслепки қала цсивилизатсияси пайда болыўы ҳәм раўажланыў басқышлары тарийхын үйрениў және бул бойынша мәлим жуўмақлар берип анық контсептсия жаратыў да аса зәрүрли болып табылады. Сол көзқарастан да үлкемиз аймақларындағы айырым гөне қалалар қарабаханалары қазыўмаларида шахсан қатнасыў ҳәм де темаға тийисли үлкен тарийхый илимий әдебиятларды үйрениў тийкарында бул мәселеге анықлық киргизиўге ҳәрекет етдик.
Тарийхта шуқур нәзер таслайтуғын болсақ, халықлар, жәмиет ҳәм адамлық тсивилизатсиялари тәғдирлерин алып қарасак, барлық мәдениятлар, жәмиетлер ҳәм халықлар өз әмелде барлық тәғдиринде қәлиплесиў Бд пайда болыў, раўажланыў ҳәм де кризис процесслерин басдан кеширгенин бақлаўымыз мүмкин. Бул әмелде барлық дәуири даўамында олар ортасында түрли байланыслар, өз-ара тәсир ҳәм өз-ара байланыслылық тәртиби бар еди. Үлкемиз аймақларында қалалардың пайда болыўы ҳәм раўажланыў процесслерин де көбинесе әйне мине сол байланыслар ҳәм байланыслылық тәртиби белгилеп береди.
Колланмани жаратыў процессиндеги салыстырыўий анализлер нәтийжелерине көре, заманагөй тарийх пәниниң актуал мәселелеринен бири өзбек мәмлекетлилигин тарийхы ҳәм дәслепки қаласазлик мәдениятын қалыс үйрениў ҳәм изертлеў зәрүрли мәселе болып, қалалар раўажланыўындағы тарийхый - мәдений процесслердиң раўажланыў басқышларын үйрениў деги дерекшунослик ҳәм тарийхшунослик тийкарын материаллық ҳәм дәслепки жазба дереклер қурайды. Усы кулланмада олар урбанизатсия процесслерин үйрениўде анализ етилди ҳәм улыўмаластырилди.
Урбанизатсия процеси социаллық-сиясий раўажланыўдың мәлим низамлықларына мәлим ассланган цсивилизатсиянин басқышы болып табылады. Қаласазликнин раўажланыў процесслери тәбияат ҳәм жәмиет раўажланыўының әпиўайсинан қурамалыға шекем болған улыўма низамлықларына буйсунади. Орта Азияда урбанизатсия процесслериниң болыўы ҳәм раўажланыў мәселелери еле көплеген изертлеўлер талап етиўине қарамай изертлеўшилердиңдиң түрли пикирлерин улыўмаластырганимизда сол зат анық боладыки, бул аймақлардағы дәслепки қаласозлик мәдениятында өз-ара байланыслардың тәсири бөлекан сезилседе, мәлим мәнисте айриқшалыққа ие есапланады.
Дәслепки қалалардың пайда болыўы ҳәм раўажланыў басқышлары ҳаққындағы бирден-бир контсептсия ҳәзирги кунга шекем жаратылмаганини есапқа алып қалалар тарийхын үйрениўде төмендеги усынысларды илимий мәмилеге киргизиўди керек деп таптык:
1. Қалалар тсивилизатсиянинг ең жоқары көриниси болғанлығы себепли баринен бурын жәмиет раўажланыўының цсивилизатсион көриниси ҳәм басқышларына тийкарғы итибар бериў керек.
2. Кейинги басқышда «илк қала» түсинигиниң илимий анықлама берниши, дәслепки қалалардың пайда болыў тийкарлары, дәслепки қалалардың тийкарғы белгилери ҳәм ақыр-ақыбетде қалалардың атқарған ўазыйпалары мәселелери қотериўи керек.
3. Дәслепки қалалар пайда болған дәуир хронологияси есе зәрүрли ҳәм оғада салдамлы илимий изертлеўлер талап ететуғын мәселе болып бул процессда әмелдеги мағлыўматлар дағы салыстырыў ҳәм салыстырыўий салыстырыўлаўды илимий тийкарда әмелге асырыў керек болады. Әсиресе, дүня тарийхындағы дәслепки қаласазлик мәденияты орайлары менен салыстырыўий анализ мәселеге көплеген айдынлықлар киритеди.
4. Ҳәр бир тарийхый дәуирде сол дәуир тарийхый -мәдений процесслери, айриқша қәсиетлери ҳәм раўажланыўынан келип шығып айриқша «қала» түсиниклери болады. Сол себепли де урбанизатсия процесиниң түрли дәуирлер деги айриқша қәсиетлерин есапқа алып қалаларды ең әййемги (дәслепки), әййемги (әййемги), орта әсирлер ҳәм заманагөй қалаларға ажыратыў мақсетке муўапық болып табылады. Бул орында олар сол дәуирде атқарған ўазыйпаларын есапқа алыў да аса зәрүрли болып табылады.
5. Қалалардың жәмиет раўажланыўындағы күтә үлкен әҳмиетин есапқа алатуғын болсақ, ҳәр бир аймақ, улке ямаса ўәлаят раўажланыў басқышларын үйрениў процессинде қалалар раўажланыўы ҳәм позициясине бөлек орын ҳәм итибар бериў, қала менен аўыл ҳәм әтирап мақан ортасындағы мунасәбетлерге анықлық киргизиў мақсетке муўапық болып табылады.
Улыўма жуўмақ етип айтатуғын болсақ, қала адамлардың салыстырғанда әййемги ҳәм усының менен бирге ен заманагөй аймақлық жайласыў формасы болып, оның тәғдири ҳәм гуллеп-жаснаўы менен ол жағдайда жасаўшы ҳәр бир пуқара қызығыўшылықы тәбийий болып табылады. Қалалардың пайда болыўы, барларының раўажланыўы әтирап орталықтың өзлестирилиўи менен байланыслы болып бул процесс социал басқарыў принцпы раўажланыўы ҳәм өзгешеликин өзинде сәулелендиреди. Соның менен бирге, ҳәр бир тарийхый дәуир қаласазлигинин айриқша қәсиетлери бар.
Қала бул инсан тәрепинен тәбийий жаратылған турмыслық зәрүрат болып, оның түрли тәреплеме искерлик көрсетиўти ушын оғада зәрүрли болып табылады. Жәмиет раўажланыўы нәтийжесинде қала қәлиплеседи, раўажланады ҳәм кеңейип барады. Қала архитекторшылық ҳәм қурылыс искерлигиниң салыстырғанда жоқары ҳәм қурамалы көриниси болып табылады. Нағыз өзиниң ушын да қалалардың пайда болыўы архитекторшылық имаратларының өсиўи менен тиккелей байланыслы. Қала бул куп режели, қурамалы дүзылыўға ие аймақ болып бул жерде ислеп шығарыў күшлери, мәдений дәстүрлер, қәнигелескен өнерментшилик сыяқлылар орайласады. Қалалардың тараққий етиўи көплеген факторлар, әўеле, халықтың өсиўи және оның мийнет искерлиги ҳәм де турмыс тәризи менен тиккелей байланыслы.