Samaradorligini oshirish usullari

Energiya faol binolarni loyihalash asoslari 
Energiya faol binolarni loyihalash vaqtida yuzaga keladigan muammolar. 
Tabiiy muhit energiyasidan foydalanadigan binolarni loyihalashda tashqi muhit 
parametrlarining tsikli (sutkalik, mavsumiy) va davriy (bulutli, yog`ingarchilik) 
o`zgarishli sharoitlarida xonalarning maqbul 

---

77 
mikroiqlim parametrlarini saqlab turish maqsadida energetik (havo, issiqlik, 
yorug`lik va h.z.) oqimlarni taqsimlash, tarqatish jarayonlarini samarali boshqarish 
yo`llarini va vositalarini qidirib topish eng muhim muammo deb hisoblanadi. Bunda 
quyidagi uchta vazifani hal etish muhim ahamiyat kasb etadi: 
1. Energiyani qanday to`plash mumkin? (energiyaning tashqi muhitga ma’lum 
bir qonuniyat bilan tarqalishini hisobga olgan holda uning zarur bo`lgan miqdorini 
olish, 
ya’ni tabiiy energetik oqimlarning etarli bo`lmagan quvvatini 
kompensatsiyalash). 
2. To`plangan energiyani qanday qilib saqlash, ya’ni akkumulyatsiyalash 
(energiya tushish va iste’mol qilinish davrlarining vaqt bo`yicha bir-biriga mos 
tushmaslik va sutkalik-mavsumiy notekisligini qanday qilib kompensatsiyalash) 
mumkin? 
3. Energiyani qanday taqsimlab tarqatish kerak (berilgan momentda va 
berilgan vaqtda bino elementlarining talab etiladigan funktsional- texnologik va 
mikroiqlimiy parametrlarini ta’minlash uchun qanday qilib energiyani tartibga 
solgan (regulirovkalangan) holda tarqatishni ta’minlash mumkin)? 
Energiya faol binolarni loyihalashda yuzaga keladigan muammolarni hal etish 
yo`llari. 
Inson turmush kechirish muhitini tashkil etishning bir-biridan farq qiluvchi 
ikkita printsipial yondashuvi mavjud bo`lib, ular texno markaziy va ekologik 
yondashuvlardir. Bu yondashuvlar yuqorida ko`rsatilgan masalalarni echish uchun 
zarur bo`lgan vositalarning ikkita guruhini aniqlab beradi, bunda amaliyot 
arxitekturaviy shaharsozlik, konstruktiv va muhandislik-texnik yechimlar natijasida 
mutlaqo har xil sifatlarga ega bo`lgan ikkita guruhni aniqlab beradi. 
1. Binoni ichki yopiq tizim sifatida qaraydigan texno markaziy yoki 
an’anaviy yondashuv to`suvchi konstruktsiyalarning ximoyalash xossalarini 
kuchaytirish bo`yicha vazifalarni ustivor vazifalar deb ko`rib chiqishni oldinga 
suradi va bu yondashuv binolar energiya samaradorligini oshirishning muhandislik-
texnik vositalaridan yoki faol vositalardan ko`proq foydalanishni o`zida namoyon 
etadi, unda, xususan, energiyaning tabiiy manbalaridan foydalaniladi: energiyani 
yig`ish, saqlash va tarqatish texnik jihozlashning maxsus tizimlari yordamida 
amalga oshiriladi, bunday tizimlarni tashkil etuvchi texnik jihozlar binolarga, 
shuningdek, boshqa muhandislik ob’ektlariga o`rnatiladi, bunday yo`l tutish yuqori 
kontsentratsiyalashgan energiyani ko`p miqdorda olish imkonini ta’minlovchi 
energetik jarayonlar kechishining «majburiy» xarakterini ko`zda tutadi. Biroq, 
bunda muhandislik-texnik vositalar nafaqat «beradi», balki «oladi» ham: o`zining 
ancha yuqori tannarxga ega bo`lganligi tufayli ular o`zlarini saqlash va 
kvaliffikatsion xizmat ko`rsatuvchi xodimlar uchun mablag` sarflanishini talab etadi, 
bu esa o`z navbatida ularni yuqori va ortiqcha energiya faollikka ega bo`lgan yirik 
jamoat binolari va sanoat ob’ektlariga iqtisodiy jihatdan samarali qo`llash sohasini 
ma’lum darajada chegaralaydi. 
2. Energiya samarador (xususan, energiya faol) binolarni loyihalashga 
qaratilgan ekologik yondashuv binoni dastlab tashhi muhit bilan uzviy o`zaro 
bog`langan organizm sifatida qaraydi va tabiiy hodisalarning logikasi (mohiyati, 
qonuniyati)ga nazar tashlagan holda energetik masalalarni alohida moddiy-fazoviy 

---

78 
muhitni maqsadli tashkil etish asosida echish zarurligini o`z oldiga maqsad qilib 
qo`yadi: binoning o`zi, uning konstruktsiyalari va fazoviy tuzilmalari va atrof-
muhitdagi ob’ektlar energetik o`rnatmalar rolini bajaradi. Shunday qilib, bino ichki 
hajmi va tashqi muhit o`rtasida samarali tabiiy almashinuv jarayonlarini tashkil etish 
bo`yicha (shu jumladan, tabiiy muhit energiyasidan foydalanish maqsadlarida) 
oldinga qo`yilgan vazifalar va masalalar ustuvor ahamiyat kasb etadi, bunday vazifa 
va masalalar ustun darajada landshaft-shaharsozlik, hajmiy-tarhiy va konstruktiv 
yoki passiv vositalar bilan echiladi; texnik tizimlar bunda oddiy yordamchi (asosan 
korrektirovkalovchi) funktsiyalarni bajaradi. Passiv tizimlarni qurish bilan binoning 
energiyaga bo`lgan ehtiyojining faqat 50%gacha bo`lgan qismini ta’minlash 
mumkin, ya’ni passiv tizimlarning energetik samaradorligi, hozircha, aytarlik 
darajada yuqori emas. Biroq, ularning yaxshi foydalanish (ekspluatatsion) 
xarakteristikalari, foydalanishdagi oddiyligi, nisbatan katta bo`lmagan tannarxi va 
alohida ta’kidlangan ekologik sofligi ularni istalgan arxitekturaviy ob’ektlarni 
loyihalashda qo`llashning maqsadga muvofiq ekanligini tasdiqlaydi. Shu bilan 
birgalikda 1980 yillar oxirida qurilishda energiya tejash bo`yicha amalga oshirilgan 
ko`plab dasturlar orqali olingan natijalar passiv tizimlarning ko`plab faol tizimlarga 
nisbatan ancha yuqori iqtisodiy samarador ekanligini ko`rsatdi, bunda narx va 
foydalanish sifatlar hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi .