Samarali usullari. Unli va undosh harflar talaffuzi va imlosidagi farqlar

---

ISSN 2223-4047 Вестник магистратуры. 2022. № 4-2 (127) 
__________________________________________________________________________________ 
 
63 
S.A. Eshqulov


 
O’ZBEK TILIDA IMLOVIY SAVODXONLIKNI OSHIRISHNING 
SAMARALI USULLARI. UNLI VA UNDOSH HARFLAR TALAFFUZI 
VA IMLOSIDAGI FARQLAR 
 
Ushbu maqolada tilshunoslik sohasining eng muhim qismlaridan biri 
bo’lgan orfografiya va orfoepiya bo’limlari yoritilgan. Chuni imloviy jihatdan 
to’g’ri yozish har bir fuqaro uchun muhim sanaladi. Imloviy to’g’ri yozish 
uchun esa unli va undoshlar talaffuz va imlosidagi farqlarni yaxshi bilish zarur. 
 
Kalit so‘zlar: orfografiya, savodxonlik, imlo qoidalari, unlilar imlosi, 
undoshlar imlosi , o’zlashma so’zlar, aldoqchi tovushlar. 
Hayotimiz tili bilan bevosita chambarchas bog’liqdir. Biz til orqali boshqalarga o’z fikrlarimizni bayon 
qilamiz, ularga axborot yetkazamiz. Kerakli ma’lumotlarni bilib olamiz. Tilimiz qancha chiroyli va ravon bo’lsa 
bu bizning nutq madaniyatimizdan darak beradi. 
Bu fikrimizning isboti sifatida Oʻzbekiston Respublikasi 
Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tomonidan Oʻzbek tiliga davlat tili maqomi berilganligining 30 yilligi munosabati 
bilan soʻzlagan nutqini keltirishimiz mumkin: “Kimda-kim oʻzbek tilining bor latofatini, jozibasi va taʼsir kuchini, 
cheksiz imkoniyatlarini his qilmoqchi boʻlsa, munis onalarimizning allalarini, ming yillik dostonlarimizni, oʻlmas 
maqomlarimizni eshitsin, baxshi va hofizlarimizning sehrli qoʻshiqlariga quloq tutsin”. 
Tilimiz chiroyli bo’lishi bilan bir qatorda bizning yozuvimiz ham chiroyli va xatosiz bo’lishi kerak. Buning 
uchun esa imloviy savodxonlikni rivojlantirish zarur. Har bir fuqaro davlat tilida to‘g‘ri so‘zlab, to‘g‘ri yoza 
olsagina fuqarolik burchini his etgan, yurt qismatiga daxldorlik tuyg‘usi bilan yashayotgan bo‘ladi. Qolaversa, bu 
millatparvarlik, ma’rifatparvarlik, yuksak ma’naviyatimizning muhim belgisi — savodxonlik darajamizga bog‘liq. 
Savodxonlik esa ikki asosga tayanadi. Bu og‘zaki va yozma nutq madaniyatiga to‘la va to‘g‘ri amal qilishdir. 
Xo‘sh, biz har ikkalasi yuzasidan savodxonmiz deya o‘z-o‘zimizga savol bersak, ijobiy javob berish mushkulligini 
ham bilamiz. Gap muammolarni e’tirof etishda emas, balki natija uchun kurashishda. Qanday qilsak, tom ma’noda 
savodxonlik darajamiz oshadi va ma’naviyatimiz yuksaladi? Qanday qilsak, kundalik muloqotlarimizdagi, internet 
orqali yozishmalarimizdagi qusurlardan, ko‘cha-ko‘ydagi bitik va peshlavhalardagi, oddiy diktant yozishdagi 
imloviy nuqsonlardan qutulamiz? Bu fikr har ikkala imloda — lotin va kirill alifbosidagi yozishmalarimizga ham 
bab-baravar taalluqli. Buni kitob va gazeta mutolaasiga e’tibor chorak asr mobaynida bir muncha susayib kelgani 
bilan izohlaymiz ham. Sinchiklab o‘qish, matn mazmunini uqish, so‘z va iboralarning to‘g‘ri yozilishiga 
e’tiborimiz pasayib ketganini bilamiz-u, unga chora izlashda esa o‘zimizni chekkaga olamiz. [1] 
Savodxonlikni rivojlantirish uchun imlo qoidalarini puxta o’rganib chiqish kerak. 1995-yil 24-avgustda 
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 339-sonli “O’zbek tilining asosiy imlo qoidalarini tasdiqlash 
haqida ” qaror qabul qilingan. Bu qoidalar jami 82 banddan iborat bo’lib, 7 bo’limda jamlangan. Bular: 
1-bo’lim. Harflar imlosi: 
a) Unlilar imlosi (1-7 bandlar) 
b) Undoshlar imlosi (8-32-bandlar) 
2- bo’lim. Asos va qo’shimchalar imlosi (33-37 bandlar) 
3-bo’lim. Qo’shib yozish (38-50-bandlar) 
4-bo’lim. Chiziqcha bilan yozish (51-56-bandlar) 
5- bo’lim. Ajratib yozish (57-65-bandlar) 
6-bo’lim. Bosh harflar imlosi (66-74-bandlar) 
7-bo’lim. Ko’chirish qoidalari(75-82-bandlar) [2] 
Har bir bo’limda to’g’ri va xatosiz yozish bo’yicha kerakli tavsiyalar berilgan. Xususan, birinchi bo’limda 
unli va undosh tovushlar talaffuzi va imlosi batafsil yoritilgan. Bu bo’limdagi ma’lumotlar bizga to’g’ri yo-
zishimizda juda asqatadi. Chunki biz yozish uchun birinchi o’rinda harflardan foydalanamiz. Ularsiz yozishning 
esa iloji yo’q. unli va undosh harflarimizning o’ziga xos jihati shundaki, bu harflarimizning ayrimlari talaffuzi va 
imlosi bir xil kelmaydi. Aynan shu narsa ko’pchilikda imloviy xatoliklarni keltirib chiqaradi. Bu xatoliklarni qil-
maslik uchun esa, harfning talaffuzi va imlosida farqlarni eslab qolish kerak. Masalan, unli harflarga to’xtaladigan 
bo’lsak, a harfi hasharot, asqatmoq, varaq, naqarot, fuqaro kabi so’zlarda o kabi aytiladi, lekin a harfi yoziladi. 
Talaffuzdagi kabi yozilmaydi. Ayrim payt o harfi kompyuter, monitoring, kollej, pomidor, portret, abonent, nota-
rius kabi so’zlarda a kabi talaffuz qilinadi, lekin o yoziladi yoki tort, boks, tonna, tok, rol kabi so’zlarda o’ kabi 
aytilsada, o yozilishi imloviy qoidalarga muvofiq bo’ladi. Yuqoridagi fikrlardan ko’rib turibsizki o harfi , asosan, 

© S.A. Eshqulov, 2022. 

---

ISSN 2223-4047 Вестник магистратуры. 2022. № 4-2 (127)