Samarqand – 2022 mundarija

1.5 Kreditga layoqatlilik tahlili
Firma va kompaniyalar iqtisodiy harakatda ,albatta, qarz kapitaliga zaruriyat sezadilar. Negaki, biznesni dastlabki qadamiga etarli mablag’ tadbirkorlarda doimo etarli darajada bo’lavermaydi yoki umuman bo’lmaydi. Iqtisodi rivojlangan davlatlar biznes hayotini kuzatish shuni ko’rsatadiki faoliyatni, biznesni 90 foizi qarz kapitali hisobiga yo’lga qo’yiladi. Bundan ko’rinib turibdiki, firma va kompaniyalar doimo aniq biznes loyihalari, rejalari asosida qarz kapitali jalb qiladilar va uni ishlatishdan foyda olishga harakat qiladilar. Firma va kompaniyalarni kreditga layoqatligini baholashni tasdiq topgan me’yoriy aktlari va Nizomiga ta’yangan holda har bitta biznes subektini kreditni, qarzni qaytarib berish layoqatiga egaligi o’rganilmog’i lozim. Bu mezonlar O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki, Iqtisodiyot Vazirligi, Iqtisodiy nochor korxonalar bilan ishlash Ko’mitasi va tegishli Vazirliklar tomonidan tuzib chiqilgan. korxonalarning, firma va kompaniyalarning kreditga layoqatligini o’rganish maqsadida quyidagi ko’rsatkichlarni baholash lozim: -kreditni to’lashga qodirlik darajasini ifodalovchi ko’rsatkichlarni baholash, tahlil etish; -mablag’larni likvidligi (aylanuvchanligini) baholash, tahlil etish; -firma va kompaniyalar foydaligi bilan bog’liq ko’rsatkichlarni tahlil etish; -moliyaviy barqarorlik bilan bog’liq bo’lgan ko’rsatkichlarni baholash, tahlil etish. Firma va kompaniyalarda kreditga layoqatligini baholashda olinadigan kreditni turiga,albatta,qarash lozim. Kredit mablag’larini uzoq (bir yildan ortiq muddatga), qisqa muddatga jalb etish hollarini e’tiborga olish lozim. Uzoq muddatli kreditlar odatda uzoq muddatli aktivlarni shakllantirishga, qisqa muddatli kreditlar esa oborot mablag’larni manbalashga yoki shakllantirishga jalb qilinadi. Firma va kompaniyalarning kreditga qodirlik darajasini uning to’lovga qobilligi, moliyaviy barqarorligi, kapitalning foydaliligi kabi ko’rsatkichlar asosida bayon etish mumkin. Ushbu ko’rsatkichlarning mezoniga tayangan holda firma va kompaniyalarning kreditga layoqatligini tavsiflovchi “sinf” shkalasi tuzib chiqiladi. Ushbu shkala bo’yicha firma va kompaniyalarni kreditga layoqatligini xarakterlovchi ko’rsatkichlar darajasi birinchi va ikkinchi sinfga tushsa, firma va kompaniya kreditni olishga layoqatli, 3 va 4- sinflarga tushadigan bo’lsa kreditni olishga noloyiq deb topiladi. Tahlil etishda, kredit tashkilotlarining inspektorlari tomonidan, kredit olish haqida ariza bergan har bitta firma yoki kompaniyaning auditorlik xulosasi olingan moliyaviy hisobot ma’lumotlari asosida moliyaviy holati baholanadi. Baholash natijasi bo’yicha bayonnoma tuziladi va bu bayonnoma kredit oluvchi bilan tuziladigan kredit shartnomasiga asos bo’lib xizmat qiladi. Firma va kompaniyalarning kreditga layoqatligini baholashda tahlil oldiga quyidagi vazifalar qo’yiladi; firma va kompaniyalarning kreditga layoqatligini davriy oraliqlar bo’yicha o’rganish; firma va kompaniyalarning moliyaviy barqarorligi, aktivlar va kapital foydaliligini baholash; mablag’larni joylashinuvidagi holat, ularning aylanuvchanligini baholash; muddati o’tgan majburiyatlarning holati, firma va kompaniyalarning moliyaviy mustaqillik darajasidagi o’zgarishlar, sotish hajmidagi o’sish, likvid mablag’larning xolati kabi qo’shimcha ko’rsatkichlarga baho berish; Firma va kompaniyalarni kreditga layoqatligini tahlil etishda moliyaviy hisobotni barcha shakllaridan foydalanish, ularning muvofiqligiga va davriy o’zgarishlariga ahamiyat berish talab etiladi. Firma va kompaniyalarni to’lov layoqatini xarakterlovchi ko’rsatkichlarga quyidagi ko’rsatkichlar kiritiladi; -mutlaq to’lov layoqati; -oraliq to’lov layoqati; -joriy to’lov layoqati; Umumiy to’lovga qobillik ko’rsatkichi barcha aktivlarni majburiyatlar jamiga bo’lish asosida topiladi.
1.Mutlaq to’lov layoqati (Kmtl). Ushbu ko’rsatkich firma yoki kompaniyaning pul mablag’lari va qisqa muddatli moliyaviy qo’yilmalarini muddati kelgan to’lov majburiyatlariga, qisqa muddatli majburiyatlarga bo’lish asosida topiladi.
Ya’ni; Kmtl=PM+QMMQ/QMM
Bunda; PM-pul mablag’lari; QMMQ-qisqa muddatli moliyaviy qo’yilmalar; QMM-qisqa muddatli (to’lov muddati kelgan) majburiyatlar. Ushbu ko’rsatkich qisqa muddatli majburiyatning har bir so’miga to’g’ri keladigan pul mablag’lari va qisqa muddatli moliyaviy qo’yilmalarni xarakterlaydi.
2.Oraliq to’lov layoqati(Kotl). Ushbu ko’rsatkich mutlaq to’lov layoqati ko’rsatkichidan Sof debitorlik summasiga farq etadi.
Ya’ni; Kotl=PM+QMMQ+SDM/QMM
Bunda; SDM-sof debitorlik majburiyati. Sof debitorlik majburiyati, jami debitorlik qarzidan muddati o’tgan debitorlik qarzlarini chegirish asosida topiladi. Chunki muddati o’tgan debitorlik qarzlari kreditorlik qarzini qoplay oladigan haqiqiy manba bo’la olmaydi. O’tish muddati bo’lib huquqiy va jismoniy shaxslar uchun ham bitta mezon bir yilga belgilangan. (mol etkazib beruvchi va xaridor, buyurtmachilar bilan bo’ladigan munosabatlardagi 3-oylik muddat bundan mustasno).
3.Joriy to’lov layoqati(Kjtl). Ushbu ko’rsatkich muddati kelgan to’lov majburiyatlari yoki qisqa muddatli majburiyatlarni to’lashga barcha oborot, aylanma aktivlarni etarligi yoki etishmovchiligini xarakterlaydi.
Ya’ni; Kjtl=PM+QMMQ+SDM+TZ
Bunda; TZ- tovarlar va zahiralar qiymati.
Firma va kompaniyalar to’lov layoqatini baholashda mablag’lar likvidligi ko’rsatkichi ham o’rganiladi. Mablag’lar likvidligi (aylanuvchanligi)ni baholashda aktivlar, kapital va majburiyatlar harakatchanligi va to’lov muddatli bo’yicha qayta tarkiblanadi. Aktivlarni likvidligi bo’yicha quyidagi tarkibda guruxlash mumkin;
1.Likvid mablag’lar (Pul mablag’lari va qisqa muddatli moliyaviy qo’yilmalar);
2.Tez sotiladigan aktivlar (Debitorlik majburiyatlari);
3.Sekin sotiladigan aktivlar (tovarlar, zaxiralar);
4.Qiyin sotiluvchi aktivlar (Uzoq muddatli aktivlar); Yuqoridagi tarkiblashga mos ravishda, firma va kompaniyalarga tegishli kapital va majburiyatlarni ham quyidagi tarkibda guruhlash mumkin;
1.To’lov muddati kelgan majburiyatlar;
2.Qisqa muddatli passivlar (majburiyatlar);
3.Uzoq muddali passivlar (majburiyatlar);
4.Doimiy passivlar.
Aktivlar, kapital va majburiyatlarni o’zaro taqqoslash asosida firma, kompaniyaning buxgalteriya balansining likvidlilik darajasiga baho berish mumkin.
A1>P1, A2>P2 A3>P3, A4
A1
P2 A3>P3, A4
A1
P3, A4
A1

6.