Samarqand davlat universiteti b. Sh. Safarov kadrlar konsaltingi

Nazorat va mulohaza uchun savollar 
1. Ish haqi jamg‘armasi auditining asosiy vazifalari nimalardan 
iborat?
2. Mehnatga 
haq 
tо‘lash 
jamg‘armasining 
shakllanish 
tamoyillarini tasniflab bering? 
3. Ish haqi jamg‘armasining shakllanish tartibi qaysi usullar 
bilan amalga oshiriladi? 
4. Ish haqi jamg‘armasining mutlaq farqlanishi qanday 
aniqlanadi? 
5. Ish haqi jamg‘armasining nisbiy farqlanishini qanday 
topiladi? 
6. Nima sabablarga kо‘ra asosiy ish haqi о‘zgaradi? 
7. Ijtimoiy xarakterdagi tо‘lovlarni tahlil qilish vazifalari 
nimalardan iborat? 
8. Korxona kadrlari mehnatiga haq tо‘lash mablag‘larining 
о‘zgarishiga qanday omillar ta’sir kо‘rsatishi mumkin? 
9. Ish haqining bir sо‘miga olinadigan sof foyda miqdorini 
aniqlang? 
10. Ish haqi jamg‘armasidan foydalanish samaradorligi qanday 
tahlil etiladi? 
11. Mehnat unumdorligini va о‘rtacha ish haqi о‘rtasidagi 
optimal nisbatni qanday ta’minlash mumkin? 

---

178 
13-MAVZU: MEHNAT SHAROITLARI AUDITI 
 
Reja: 
1. Kasalliklar va travmatizm oqibatlarida ish vaqti yо‘qotish-
larini aniqlash 
2. Kadrlar qо‘nimsizligi va kadrlarning ichki harakati
3. Sanitar-gigiyenik holat va uni yaxshilash choralari samara-
dorligini baholash 
4. Jamoa psixologik muhiti va uning kadrlar turg‘unligiga 
ta’siri 
1. Kasalliklar va travmatizm oqibatlarida ish vaqti yо‘qotishlarini 
aniqlash 
Ish vaqti yо‘qotishlarining kо‘pchiligini ishlab chiqarishdagi 
travmavtizm va kasb kasalliklari keltirib chiqaradi. Ular asosan 
noqulay mehnat sharoitlari va mehnatni noqulay tashkil qilish sababli 
yuzaga chiqadi. Umuman, sanoat korxonalarida tо‘liq ish kunlari 
yо‘qotishlarining 60-80% kasalligi tufayli ishga kelmaslikdan tashkil 
topadi. Korxona yillik ish vaqti jamg‘armasi yо‘qotishining 25%
mehnat sharoitlarida vaqtinchalik mehnatga layoqatsizlik tufayli 
vujudga keladi, mehnat sharoitlari yomon bо‘lganda bu kо‘rsatkich 5-
10% ni tashkil qiladi. 
Keltirilgan ma’lumotlar ish vaqtini tejashning zahirasi borligini 
va bunga erishish uchun korxonalarda kasallanishlar va travmatizmni 
kamaytirish kerakligini kо‘rsatadi. 
Ishchi va xizmatchilarning umumiy kasallanishlariga va ish 
vaqtini yо‘qotishlariga mehnat sharoitlarining ta’sirini, vaqtinchalik 
mehnatga layoqatsizlik tо‘g‘risidagi statistik hisobot ma’lu-motno-
malariga kо‘ra va davolash muassasalarida ishchi-xizmatchilarga 
kо‘rsatilgan tibbiy yordam materiallari yordamida aniqlanadi. 
Dastlab statistik hisobot shakli bо‘yicha barcha kasalliklar tufayli 
yо‘qotilgan ish kunlari aniqlanadi va 100 ishchiga nisbatan absolyut 
kо‘rsatkich topiladi. 
Kasalliklar miqdorining hisobot va о‘tgan yil kо‘rsatkichlariga 
nisbatan solishtirish kasallanishlarning kо‘payganlik yoki kamay-
ganliklarini aniqlash imkonini beradi va bu kо‘rsatkich qо‘yidagi 
formula asosida aniqlanadi: 

---

179 
Pn = Kx x Kо‘ (16.1) 
bu yerda 
Pn – hisobot yilida о‘tgan yilga nisbatan kasallanishlarning о‘zgarishi;
Kx va Kо‘ – hisobot va о‘tgan yildagi 100ta ishchiga tо‘g‘ri keladigan 
kasallanishlarning kalendar kunlari soni. 
Agar olingan о‘lchov 100dan oshsa (masalan, 126%) kasallanish 
26% oshganligini, va aksincha, 100% dan kam bо‘lsa (masalan, 96%), 
kasallanish 4% kamayganligini bildiradi. Bunday tahlil ish vaqti 
zahiraini aniqlash imkonini beradi, lekin mehnat sharoitlari bilan 
bog‘liqligini aniqlamaydi. 
Bu bog‘liklikni topish uchun tsexlar yoki korxona bо‘yicha kо‘p 
takrorlangan kasallanishlarni tahlil qilish zarur. Buning uchun 100 
kishiga tо‘g‘ri keladigan kо‘p takrorlangan kasallanishlar tufayli 
yо‘qotilgan ish kunlari korxona bо‘yicha topiladi va bu kо‘rsatkich 
viloyat yoki tumandagi boshqa shunga о‘xshash korxonalar 
kо‘rsatkichlari bilan solishitiriladi. 
Ishlab chiqarish travmatizmi va kasbiy kasallik kabilar 
kо‘pincha mehnat sharoitlarining yomonligi bilan bog‘liq bо‘ladi. 
Korxona yoki stexlar bо‘yicha travmatizm tufayli ish vaqti 
yо‘qotishlarini aniqlash uchun quyidagi ma’lumotlardan foydala-
niladi: 
- travmatizm tufayli mehnatga layoqatsizlik kunlari (№7-t 
shakldagi statistik hisobot va korxonaning №N-1 dalolatnomasi); 
- shikastlangan shaxsni qutqarish va unga birinchi tibbiy yordam 
kо‘rsatish va transportirovka uchun ketadigan vaqt (masterning xizmat 
yozuvlari); 
- ishlab chiqarishda baxtsizlik sodir bо‘lgan kunda, smenada 
shikastlangan ishchining ishlamagan ish vaqti (tsex tabeli); 
- shikastlangan shaxsni kasalxona yoki uyiga borib kо‘rish uchun 
ketgan vaqt (masterning xizmat yozuvi); 
- sanator-kurort davolanish uchun ketgan vaqt (tibbiyot 
punktidagi mehnatga layoqatsizlikni hisobga olish shaxsiy kartasi yoki 
buxgalteriyaga topshirilgan kasallik varaqasi). 
Korxona va tashkilotlarda mehnat sharoitlarini yaxshilash 
ishlarini baholashda mikrotravmatizmni ham hisobga olish zarur, 
chunki u umumdavlat hisoblarida hisobga olinmaydi va ish vaqti 
yо‘qotishlarining 
berkitishga 
sabab bо‘ladi. Mikrotravmatizm 
oqibatida ish kunining 1 sutkadan kam bо‘lmagan vaqtida mehnatga 

---

180 
layoqatsizlikka kiradi. Kо‘pincha jarohatlangan ishchilar tibbiyot 
punktiga boradi va ish vaqti tugamasdan uyiga ketadi, bu esa о‘z 
navbatida ish vaqtining yо‘qotishlariga sabab bо‘ladi. 
Mikrotravmatizmni tahlil qilish uchun quyidagi ma’lumotlar 
kerak bо‘ladi: 
- zararli va og‘ir mehnat sharoitli uchastkalarda bajariladigan ishlar 
bо‘yicha, yetakchi kasblar bо‘yicha yoki umuman korxona bо‘yicha 
mikrotravmatizmlar soni (tibbiyot punktidagi kasallik va ishlab 
chiqarish jarohatlarini rо‘yxatga olish jurnali); 
- shikastlangan ishchining tibbiyot punktiga kelib-ketishiga ketgan 
vaqt (agar kuzatuvchisi bо‘lsa, bu vaqt ikkiga kо‘paytiriladi) yoki 
tibbiy yordam kо‘rsatishga ketgan vaqt (masterning xizmat yozuvi). 
Tajribalar shuni kо‘rsatadiki, ma’lumotlarni bu kо‘rsatkichlar 
bо‘yicha yig‘ish kо‘pincha qiyinchilik tug‘diradi, chunki sex va 
tibbiyot punktlarida birinchi yordam har doim ham hisobga olinmaydi. 
Shuning uchun birinchi yordam uchun ketgan vaqtni, smena 
tugamasdan uyga ketib qolgan vaqtni yoki kuzatuvchi sarflagan vaqtni 
rо‘yxatga olib borish zarur. 
Mehnat sharoitlarini yaxshilash travmatizm, kasbiy kasalliklarni 
va mikrotravmatizmni kamaytirib borish samarali ish vaqti 
jamg‘armasining oshishiga, shu bilan birga, ishchilarning yillik 
mahsulot ishlab chiqarishini oshishiga olib keladi.