Samarqand davlat universiteti g. S. Pardayeva tarbiyaviy ishlar metodikasi

Fanning predmeti- boshlang’ich maktab o’quvchilari bilan olib borilayotgan tarbiyaviy ishlar tizimi.
Fanni o’qitish maqsadi: Bo’lajak o’qituvchilarni O’zbekistonning yangi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy xususiyatlarini hisobga olgan holda kichik maktab yoshidagi bolalarni xalqning boy milliy, ma’naviy-tarixiy an’analarga, urf-odatlari hamda umumbashariy qadriyatlarga asoslangan muvaffaqiyatli tarbiyalashga tayyorlash.
Fanning vazifalari:
1) talabalarga tarbiyaviy ishlar metodikasining pedagogik va psixologik asoslarni ochib borish;
2) ularga boshlang’ich maktabda tarbiya jarayonida foydalaniladigan uslub va vosita, shakl va bolalarning uyushmalari ishlarini tashkil etishning eng samarali yo’llarini o’rgatish;
3) o’quvchilarga hamkorlik pedagogikasi asoslari va uni tarbiya jarayonida amalda qo’llash metodikasini o’rgatish.
Bugungi kunga kelib, bolalarni tarbiyalash va rivojlantirish tizimlari juda ko’p, har bir bola individualdir, shuning uchun ota-onalar har bir tizimning eng yaxshisini tanlashlari kerak. Keling, bolalarni tarbiyalash tizimlari va ularning turli mamlakatlardagi o’ziga xos xususiyatlari bilan tanishamiz.
1. Germaniya tizimi. Ota-onalarning nemis uslubi biznikiga mutlaqo ziddir: har bir muammoning yechimi bor, har kuni aniq va tartibli. Bolalar hayoti qat’iy jadvalga bo’ysunadi: ularga uzoq vaqt televizor ko’rishga yoki kech yotishga ruxsat berilmaydi. Haddan tashqari vasiylik nemis onalariga xos emas: bolalarga hamma narsa ruxsat berilganga o’xshaydi va shu bilan birga ech kim bu erkinlikdan foydalanmaydi. Agar bola yiqilsa, u o’z – o’zidan o’rnidan turadi, bir nechta onalar va buvilar uni ko’tarmaydi, u iflos bo’ladi – bu qo’rqinchli emas, biz uni uyda yuvamiz, u kosani sindirdi-mehribon bo’ling, bo’laklarni yig’ing. Bolalar xonasi daxlsiz hudud bo’lib, jadvalga qat’iy rioya qilinadi. Ko’pgina bolalarga shu maqsadda daftar va kundaliklar beriladi, shunda ular yozishni o’rgangach, o’z vaqtlarini rejalashtira boshlaydilar. Shu bilan birga, nemis bolalari o’zlarining jamiyatining bir qismi ekanligi, ech kim ularga hech qanday qarzdor yoki qarzdor emasligi haqidagi falsafani singdiradilar. Nemis onasi bolasini o’yin maydonchasida yurish va xotirjamlik bilan do’stlari bilan biron bir narsani muhokama qilish yoki eng yaqin kafega borish uchun qoldirishi mumkin. Bolalarni qo’shnilar yoki buvilar bilan qoldirish odat emas, yosh onalar ko’pincha bolalarini o’zlari bilan hamma joyda – slingda yoki aravachada olib ketishadi. Onalar, bola ular bilan hisoblashishga va ularning o’z ishlari borligini tushunishga majburdir, deb hisoblashadi. 3 yoshgacha, chaqaloq bilan qolishi mumkin, keyin-u bolalar bog’chasiga boradi. Bolalarni mustaqil bo’lishga, qaror qabul qilishga va ular uchun javobgar bo’lishga, jamiyat qoidalariga muvofiq muomala qilishga o’rgatiladi.
2. Yaponiya tizimi. Yaponiyada 5-6 yoshgacha bo’lgan bolalar uchun deyarli hamma narsaga ruxsat beriladi: agar xohlasangiz, devorlarga flomaster bilan rasm chizing, agar xohlasangiz, kostryulkalardan gullar qazib oling, bolalarga bo’lgan munosabat do’stona va sabrli. Yaponlar erta bolalik-bu chaqaloq hayotdan zavqlanadigan vaqt deb hisoblashadi. Bolalarga odob-axloq o’rgatiladi, xushmuomalalikka o’rgatiladi, jamiyatning bir bo’lagi bo’lishga o’rgatiladi. Agar bola maktabga ketadi qachon, unga munosabat o’zgaradi, ota-onalar yana qat’iy uni davolash, chunki 15 yil, mamlakat aholisi ko’ra, bir kishi allaqachon butunlay mustaqil bo’lib yoshi hisoblanadi. Yaponiyalik ota-onalar hech qachon bolalarga baqirmaydilar va ikki soat davomida ularga ma’ruza qilmaydilar, bola uchun eng dahshatli tahdid shundaki, siz yolg’iz qolasiz, hech kim sizni bilishni xohlamaydi, bu ishlaydi, chunki yerta bolalikdan sinib jamoada bo’lishga, muloqot qilishga va do’st bo’lishga o’rgatiladi. Faqatgina inson hayot kechira olmaydi va uning nozik tomonlarini tushuna olmaydi, deb ishoniladi. Onalar hokimiyatni tahdid va shantaj bilan tasdiqlamaydilar, hatto janjaldan keyin ham ular birinchi bo’lib aloqa qilishadi va faqat bilvosita o’zlarining qanchalik xafa ekanliklarini ko’rsatadilar – ehtimol Shuning uchun yapon bolalari ota-onalari bilan juda kuchli aloqada bo’lishadi. Yerta yoshda bolalarni bolalar bog’chasiga yuborish qabul qilinmaydi-buning jiddiy sabablari bo’lishi kerak. Ta’lim muassasalarida ko’pincha raqobat bo’lmaydi-barcha bolalar teng. O’g’illar oilaning kelajakdagi rahbarlari sifatida tarbiyalanadi, ular jasur bo’lishi kerak, bu samuraylar davridagi urf-odatlar va ular hurmatga sazovor. Qizlar kelajakdagi onalar, Yaponiyada ular o’g’illarining rivojlanishi kabi ularning rivojlanishiga katta e’tibor bermaydilar. Shu bilan birga, Milliy bayramlar orasida “Otalar kuni” ham, “Onalar kuni” ham bor.
3. Amerika tizimi. Germaniya, Yaponiya va Angliyada qat’iy jazolar qo’llanilmasligiga qaramay, aynan amerikalik bolalar o’z huquq va majburiyatlarini eng yaxshi bilishadi va hatto ota-onalarini sudga berishlari mumkin. Individuallikni tarbiyalash va bolaning erkinliklarini tushuntirishga katta e’tibor beriladi. Amerika uslubining o’ziga xos xususiyatlaridan biri bu hamma joyga bolalar bilan borish odatidir. Ko’pincha yosh amerikaliklar bola tarbiyasiga xizmat qila olmaydilar, shuning uchun agar ular ziyofatga borishni xohlasalar, ular farzandlari bilan uchrashishlari mumkin. Shu bilan birga, amerikalik bolalar uyda alohida xonalarda uxlashadi, onam va dadam shaxsiy hayoti huquqiga ega va unga rioya qilishni talab qilishadi. Hech kim har 5 daqiqada beshikka yugurmaydi yoki chaqaloqning har qanday injiqligini qondirmaydi, psixologlarning ta’kidlashicha, odamlar bolaligida etarlicha e’tibor bermasliklari sababli ular asabiylashib, uzoqlashadilar. AQSHda jazolar juda jiddiy qabul qilinadi: agar siz bolani kompyuter o’yinlaridan yoki qonuniy yurishdan mahrum qilmoqchi bo’lsangiz, nima uchun bunday qilayotganingizni tushuntirishingiz kerak. Bolalar kamdan-kam hollarda bolalar bog’chasi yuboriladi, ko’p ota - onalar bola, chunki bu bolalikdan mahrum, deb ishonaman, lekin bir vaqtning o’zida, ko’p onalar ta’lim haqida beparvo, natijada, bolalar tez-tez hisoblash imkoniyatiga ega bo’lish va harflarni bilmagan holda maktabga borish-va bu normal hisoblanadi. Bolalarga katta erkinlik beriladi-bu mustaqil ijodiy shaxsni tarbiyalash uchun yaxshi muhit, ammo amerikaliklarning intizomli ishchilari kamdan-kam hollarda chiqadi.
4. Fransiya tizimi. Fransiyada bolalarning erta rivojlanishiga katta e’tibor beriladi, mamlakatda ko’plab ta’lim muassasalari, fransuz onalari mukammal foydalanadigan yaxshi qo’llanmalar va kitoblar mavjud. Fransuz ayollari ko’pincha ishga erta borishadi, shuning uchun ular 2 yoshga kelib bolalarini iloji boricha mustaqil qilishga harakat qilishadi. Tug’ilgandan 2-3 oy o’tgach, onalar ishga qaytishadi, bolalar buni oddiy deb bilishadi. Bundan tashqari, agar ona ishlamasa, bolalarga davlat bolalar bog’chalariga bepul tashrif buyurish huquqi berilmaydi. Fransuzlar bolalarga muloyimlik bilan munosabatda bo’lishadi, bolalarning hazillariga e’tibor bermaydilar: ular uchun bolalarni yaxshi xulq-atvori uchun mukofotlash odat tusiga kiradi va yomonligi uchun ular shirinliklar yoki sovg’alardan mahrum. Jazo asossiz ko’rinmasligi uchun albatta muhokama qilinadi. Shuningdek, ko’plab oilalar xususiy ko’ngilochar markazlar yoki enagalar xizmatidan foydalanadilar. Ota-onalar o’z farzandlariga har tomonlama tarbiya berishga intiladilar: maktabgacha tarbiyachilar uchun bolalar ota-onalari ish joyida turishlari mumkin bo’lgan ko’plab bo’limlar va to’garaklar mavjud. Bobo va buvilarga murojaat qilish odat emas – keksa avlod o’zlariga vaqt ajratadi, faqat vaqti-vaqti bilan nabiralarini shirinliklar va sovg’alar bilan erkalaydi. Fransuz bolalariga darhol muloyim bo’lishga va qoidalar va rejimga rioya qilishga o’rgatiladi, bolalar ota-onalarining qarorlariga to’liq bog’liqdir. Bolalar atrofdagi dunyoni o’rganadilar, yangi narsalarni sinab ko’rishdan qo’rqmaydilar, urishdan yoki yiqilishdan qo’rqmaydilar, onalarga shikoyat bilan yugurmaydilar, chunki ko’pincha ota-onalar ishda, ular mustaqil va dunyoga ochiq.
5. Ingliz tizimi. Angliyada bolalar juda kech tug’iladi, dastlab moddiy ne’matlarni sotib olish odatiy holdir. Shuningdek, bobo va buvilarning yordamiga umid qilish shart emas, chunki bolalar 16-17 yoshdan boshlab alohida yashaydilar, faqat dam olish kunlari bolalarni qarindoshlari qo’liga topshirishlari mumkin. Ko’pincha ayol bolasi bilan o’tiradi, lekin ko’pincha oila enagalar xizmatidan foydalanadi va enaga nafaqat bolaga g’amxo’rlik qiladi, balki u uchun rivojlanish dasturini ishlab chiqadi, bola bilan shug’ullanadi, uni markazlarga va to’garaklarga olib boradi. Angliyada xususiy uylarda individual o’yin guruhlarini tashkil qilish odatiy holdir: agar onalar bir-biri bilan do’st bo’lsa, ular navbat bilan bolalar bilan qolishadi yoki bir nechta onalar bitta pul to’laydilar. Ingliz onalari juda sabr – toqatli, ular ko’pincha bolalarini o’zlari bilan hamma joyda-kafe, do’kon yoki restoranga olib borishadi, kichik bolalar uchun maxsus xonalar ularni boqish yoki o’rash mumkin bo’lgan davlat muassasalarida moslashtiriladi. Bola 2-3 yoshga to’lganida, u bizning bolalar bog’chamizning analogi bo’lgan bolalar bog’chasiga yuboriladi. O’qituvchilar bolalarga sabr-toqatli, raqobat yoki asossiz jazolar bu yerda qabul qilinmaydi – hamma narsa muhokama qilinadi, har qanday muvaffaqiyat rag’batlantirilmasdan qolmaydi. 4 yoshida yosh inglizlar maktabga boradilar, boshlang’ich maktab 11 yoshgacha davom etadi va o’rta ta’lim 16 yoshida tugaydi. Britaniya ta’lim yana bir xususiyati bor: birovning bolasi ochko’zlik bo’lsa, bu unga izoh qilish uchun oddiy emas, lekin u ota-onasi bilan muloqot arziydi. Bolalarga jang qilishga ruxsat berilmaydi, ularga yoshligidan odob va xushmuomalalik o’rgatiladi.
6. Xitoy tizimi. Xitoyda bolalarni tarbiyalashga barcha qat’iylik bilan yondashiladi, garchi chaqaloqning paydo bo’lishi har doim oila uchun katta quvonchdir. Ko’pincha o’g’il bolalar oilaning nasl-nasabi, qizlardan ko’ra ma’qulroq, shuning uchun ularning tarbiyasiga ko’proq e’tibor berilgan. Agar qizlarga uy ishlarini va asosiy bilimlarni o’rganish kifoya bo’lsa, o’g’il bolalar o’z iste’dodlarini har tomonlama rivojlantirish uchun turli ta’lim muassasalariga yuboriladi. Shu bilan birga, agar bolada iste’dod bo’lsa, onalar uni birinchi qilish uchun hamma narsani qilishadi: bunday ota-onalar, agar bola pianino musiqasining birinchi va eng yaxshi ijrochisi bo’la olmasa, asbobga yaqinlashmaslik yaxshiroqdir. Ammo motivasiya mos keladi, 16 yoshga kelib, bunday bolalar bunday yutuqlarga erishadilar, bunga bizning bolalarimiz hali ham o’sib-ulg’ayishadi. Mamlakatimizda ta’lim juda qiyin, bolalar oz bilan qanoat o’rgatgan, lekin ular har tomonlama rivojlantirish olish va evropaliklar bilan teng, dunyodagi eng yaxshi universitetlar hujum. Bolalarga o’z-o’zini tarbiyalash, qat’iyatlilik, rejimga rioya qilish o’rgatiladi, bolalar doimiy ravishda qo’shimcha darslarga yoki bo’limga borishadi - bu yerda bekorchilik qabul qilinmaydi. 1,5 yoshida bolalar sanashga, rasm chizishga va yozishga o’rgatiladi. Bu yerda kamtarlik va itoatkorlik juda muhimdir: agar ona bolaga “meni do’kon yonida kutib turing” desa, bola o’tirib, kamida ikki soat kutadi, bu vaqt ichida bolangiz nima qilishi mumkinligini tasavvur qiling! Boshlang’ich ta’lim 6 yil, o’rta ta’lim esa 3 yil davom etadi, bu majburiydir. Bolaligidanoq, bolalar biron bir narsani olish uchun ko’p mehnat qilishlari kerak degan falsafani singdirishgan.
Ta’lim-tarbiya jarayonida ma’naviy qadriyatlardan foydalanib, boshlang’ich sinf o’quvchilarining barkamol avlod etib tarbiyalash quyidagi muhim manbalarga tayangan holda amalga oshiriladi. Ular:
- qadimdan tarbiya vositasi bo’lib kelgan xalq pedagogikasi. Uning tarkibiy qismlari xalq og’zaki ijodi, xalq hunarmandchiligi, xalq tasviriy va amaliy san’ati, xalq musiqasi, teatri mazmunida xalqning tarbiyaga oid g’oyalari, tasavvurlari, orzu-istaklari, an’analari milliy qadriyatlarning boshlang’ich negizi tarzida o’z ifodasini topadi;
- xalqning qadimiy turmush tarzi, axloq normalari, kelajak orzulari haqida ma’lumot beruvchi dastlabki manbalar (bitiklar);
- diniy manbalar (“Avesto”, “Qur’on”, “Hadis”);
- Sharq xalqlari milliy qadriyatlari haqida asosli bilim beruvchi Sharq mutafakkirlari madaniy merosi;
- yozma badiiy ijodiyot shakllari (pandnoma, klassik va hozirgi zamon badiiy ijod namunalari);
- turli xarakterdagi san’at asarlari, xalq hunarmandchiligi, badiiy-estetik an’analar, urf-odatlar, bayramlar va boshqalar.
O’zbekiston mustaqillikka erishishi tufayli milliy qadriyatlarning ta’lim-tarbiya jarayonidagi ahamiyatiga e’tibor kuchaydi. Zero, milliy qadriyatlar mamlakatimiz mustaqilligini mustahkamlaydigan ma’naviy asoslardan biridir [12]. Xalqimizning asrlardan-asrlarga meros tarzida kelayotgan milliy qadriyatlari uzoq tarixiy jarayonda shakllangan. Ular ona yurtga ehtirom, avlodlar xotirasiga sadoqat, kattalarga hurmat, hayo, andisha kabi xususiyatlarning ustuvorligi, boshqa xalqlarnikiga o’xshamaydigan urf-odatlar, rasm-rusumlar, marosimlar va an’analar bilan tavsiflanadi. Milliy qadriyatlar - millat uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan etnik jihat va xususiyatlar bilan bog’liq qadriyat shakllari. Dunyoda o’ziga xos qadriyatlari bo’lmagan millat yo’q. Milliy qadriyatlar millatning tarixi, yashash tarzi, ma’naviyati hamda madaniyati bilan uzviy bog’liq holda namoyon bo’ladi [11].
Ma’lumki, qadriyatlar muayyan sharoitlarda shakllanadi. Shu sababli ular mahalliy, milliy, mintaqaviy shakllar va umuminsoniy shakl va mazmunda mavjud bo’ladi. Mahalliy qadriyatlarning yetuklari va milliy manfaatlarga moslari asta-sekin saralanib, umummilliy darajaga ko’tariladi. Milliy muhit qadriyatlarni yaratish va saralashning asosiy manbaidir: u milliy qadriyatlarning eng yaxshilarini voyaga yetkazib, jahon miqyosiga olib chiqadi.
Qadriyatlar - narsa va voqealar, jamiyat, moddiy va ma’naviy boyliklarning ahamiyatini ifodalash uchun qo’llaniladigan tushuncha. Qadriyatlarni G’arbda «Aksiologiya» fani o’rganadi. Bu atama ilmiy bilimlar sohasida o’tgan asrning ikkinchi yarmida nemis aksiologi E. Gartman va fransuz olimi P.Lapi tomonidan kiritilgan[16]. Aksiologiyani qadriyatlar to’g’risidagi fan yoki to’g’ridan-to’g’ri «qadriyatshunoslik» deb atash ham mumkin. Har bir fanga o’z nomini bergan asosiy tushunchalar bo’lgani kabi «qadriyat» tushunchasi ham «qadriyatshunoslik» atamasi uchun shunday asos bo’la oladi. G’arbda bu atama yunoncha «axio» (qadriyat) va «logos» (fan, ta’limot) tushunchalaridan tashkil topgan.
Qadriyatlar axloqiy qoida va me’yorlar, ideallar va maqsadlardagi baholash mezoni va usullarini ham o’zida aks ettiradi. Ular halollik, poklik, o’zaro yordam, adolatlilik, haqiqatgo’ylik, ezgulik, tinchlik, shaxs erkinligi, mehr-muhabbat, mehnatsevarlik, vatanparvarlik kabi fazilatlar, burch, vijdon, or-nomus, mas’uliyat kabi axloqiy tushunchalar shaklida namoyon bo’ladi. Qadriyat o’z tabiatiga ko’ra, ijtimoiy-tarixiy xarakterga ega. Ijtimoiy taraqqiyot jarayonida u o’zgaradi va takomillashadi. Shuning uchun qadriyat to’g’risidagi ta’limotlar ham takomillashib, rivojlanib boradi.
Qadriyatlarning xilma-xil shakllari bor: moddiy va ma’naviy, milliy, mintaqaviy, umumbashariy, jamiyat hayotining sohalari bo’yicha iqtisodiy, ijtimoiy ong shakllariga mos keladigan axloqiy, diniy, huquqiy va boshqalar.
Hozirgi zamonda ilg’or davlatlar hayotining demokratik tamoyillari ham inson qadrini nechog’li yuksaklikka ko’tarishi bilan baholanadi. Mamlakatimizdagi tub o’zgarishlar, islohotlarning mohiyati ham ana shu tamoyildan kelib chiqadi. Bu tamoyilni amalga oshirishda milliy va umuminsoniy qadriyatlar uyg’unligiga asoslangan yangicha dunyoqarash, sog’lom tafakkurning shakllanishi katta ahamiyat kasb etadi.
Bu tushunchaning mohiyatida voqelikdagi muayyan hodisalarning ijtimoiy, madaniy-ma’naviy ahamiyatini ifodasi yotadi. Demak, qadriyatlar inson tomonidan qadrlanadigan narsalar (shuningdek tabiat, ijtimoiy hodisalar, inson xatti-harakatlari va madaniy hodisalardan iborat bo’lib, kishilarning talabi, xohishi, qiziqishi va maqsadi asosida munosabat, o’zaro ta’sir atrof-muhit bilan, insonlar bilan natijasida vujudga keladigan holatdir.
Umuminsoniy qadriyatlar barcha millatlar manfaatiga mos keladigan ma’naviy xazinadan iborat bo’lib, milliy qadriyatlar bilan yagona tarbiyaviy asosga egadir. Umuminsoniy ilg’or ma’naviy g’oya va bilimdan har bir millat o’zining milliy xususiyatidan kelib chiqqan holda foydalanadi va amaliyotga tatbiq etadi. Umuminsoniy qadriyatlar negizida ma’lum millat tomonidan olg’a surilgan insonparvarlik, adolat, demokratiya, hamkorlik kabi muhim qadriyatlar mujassam bo’lib, ular barcha millatlar uchun hayotiy ehtiyoj hisoblanadi.
Milliy qadriyatlar milliy madaniyatning tarkibiy qismi bo’lib, uning paydo bo’lishi va shakllanishi murakkab ijtimoiy jarayon hisoblanadi.
An’analarning kelib chiqishi tarixiga nazar solinsa, ular din hukmronlik qilgan bir davrda paydo bo’lganligidan dalolat beradi. Demak diniy an’analar shu davr talab va ehtiyojlariga mos holda maydonga kelgan hamda asrlar davomida o’zining ba’zi bir axloqiy talablari bilan xalq uchun ma’qul bo’lib kelmoqda. Shuning uchun diniy qadriyatlarning ham aksariyatining mazmuni mehr-oqibat, iymon-e’tiqod, adolat, insonparvarlik kabi g’oyalar bilan sug’orilgan bo’lib, xalqni nopoklik, oqibatsizlik, jaholat botqog’iga botish, ichkilikbozlik, zino, jabr-zulm kabilardan saqlashga xizmat qilib kelganligini e’tiborsiz qoldirmaslik zarur. Uchinchidan, milliy qadriyatlar shaklan va mazmunan qanday bo’lishdan qat’iy nazar, u shu millatning madaniy mulki hisoblanadi. Ulardagi xalqning talabini, ehtiyojini qondira olmaydigan ba’zi bir belgilar o’z-o’zidan barham topa boradi. Shu boisdan milliy qadriyatlarni ilg’or yoki jaholatga boshlovchi kabi guruhlarga bo’lish mantiqqa to’g’ri emas.
Umuminsoniy va milliy qadriyatlar o’quvchining kundalik faoliyatida odat, an’ana tusiga kirib qolgandagina u shaxsning ma’naviy shakllanishiga bevosita ta’sir etadi[16]. Qadriyatlarning bolalarga bo’lgan ta’siri kattalarga bo’lgan ta’siridan ancha ustun turadi, chunki kattalarning dunyoqarashi va e’tiqodlari, odatlari qaror topgan bo’lsa, bolalarda endilikda ularning poydevori qo‘yilayotgan bo’ladi. Bolalar, o’z tabiatiga ko’ra, ta’sirchan bo’lganliklari uchun ularga borliq va undagi voqealarning ta’siri kuchli bo’ladi.
Borliqdagi voqea-hodisalar turli-tuman bo’lganidek, qadriyatlarning shakl va mazmuni ham rang-barangdir.
Mazkur qadriyatlar o’quvchi ongi va faoliyatiga o’zining umumiylik, ya’ni ularning talab va qiziqishlarini qondirish, xususiy belgilari: zaruriyligi, foydaligi, ma’qulligi bilan ta’sir etadi.
Mazmunan aqliy bilish faoliyati bilan bog’liq qadriyatlar o’quvchining tabiat va jamiyat haqidagi ilmiy tushunchalarini kengaytirishga dunyoqarashini shakllantirishga, bilim saviyasini oshirishga xizmat qiladi (ilmiy, tarixiy, lisoniy, diniy, badiiy manbalar). Bunday qadriyatlar o’quvchiga o’zbek xalqining jahon ilm-fan taraqqiyotiga qo’shgan hissasini, aqliy kamoloti dialektikasini ilmiy, badiiy asarlar orqali yetkazadi. Axloqiy qadriyatlar o’quvchining ongi va faoliyatini faollashtiradi, ish va so’z birligini ta’minlashga olib keladi.
Bunday qadriyatlar jumlasiga: insonparvarlik, ma’rifatparvarlik, mehr-muhabbat, poklik, kattalarga, ota-onaga hurmat, muhabbat, xushmuomalalik, do’stlik, saxiylik, saxovat, bolajonlik, shirin so’zlik va boshqalar kiradi. Mazkur qadriyatlar negizida jamiyatda, oilada, ta’lim muassasalarida o’quvchini yuksak insoniy fazilatlarga ongli ravishda amal qilishga undash g’oyasi yotadi.
Estetik qadriyat san’at, adabiyot va xalqning badiiy - estetik faoliyati bilan bog’liq bo’lib, ularning mazmunini o’quvchida nafosatni, estetik hissiyotni shakllantirishni tashkil etadi [24]. Estetik qadriyat tabiati va mohiyatiga ko’ra, ijtimoiy-g’oyaviy, aqliy, nafosat va badiiy tarzda o’quvchi ongi va faoliyatining shakllanishiga ta’sir etadi.
Har qanday insoniy fazilat sub’yektning ob’ekt bilan hamda shaxs va jamiyatning munosabati mahsuli sifatida maydonga keladi [13]. O’quvchi ham badiiy qadriyat bilan aloqa qilish jarayonida undan ma’naviy ozuqa oladi, hayotiy tajribasida badiiy qadriyatlarda olg’a surilgan g’oyalarga amal qiladi. Estetik qadriyatlarning mezoni oliyjanoblik, tashqi va ichki go’zallik, muloyimlikdan iborat. O’quvchida estetik-badiiy madaniyatni shakllantirishda badiiy, musiqa, san’at asarlari, xalq amaliy san’ati, me’morchilik, turli xarakterdagi bayramlar, an’analar, urf-odatlar, xalq o’yinlari, teatr, kino, radio, oynai jahon, matbuot asosiy vosita hisoblanadi [18].
Ta’lim-tarbiya jarayonida bunday vositalardan foydalanish, ularning mazmunini idrok etish, tasavvur va tafakkur qilish natijasida o’quvchining shaxs sifatida shakllanishiga yordam beradi.
Boshlang’ich ta’limning maktabdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar jarayonida ma’naviy qadriyatlardan foydalanib, o’quvchilarining barkamol inson qilib shakllantirish muhim pedagogik vazifalardan hisoblanadi.

1. 
   Sharq xalqlarining uzoq tarixga ega ta’lim-tarbiya g’oyalari, qonun-qoida va tamoyillarining mohiyatini anglab yetishda, ularning bugungi davrdagi ahamiyatini ilmiy, tarixiy asoslashda tayanch manba bo’lib xizmat qiladi.
   
2. 
   Milliy ta’lim maskanlarida tarbiya tizimini mazmunini yaratish uchun asos bo’ladi.
   
3. 
   O’quvchilarda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqod, qiziqish, ishonch tarbiyalanadi, ularni milliy g’urur asosida o’rganish, kelgusi avlodlarga yetkazish, sevish va asrashga ehtiyoj paydo bo’ladi.
   

Qadimiy milliy qadriyatlarimiz tiklanadi. Chunki milliy xususiyatlarni aks ettiruvchi qadriyatlarning mohiyatini har bir mavzu, har bir tarbiyaviy tadbir mazmuniga bevosita yoki bilvosita singdirilishi asosida azaldan tarbiya vositasi bo’lib kelgan qadriyatlarni mazmunan boyib, mustahkamlanib borishiga erishiladi.
«Tarbiyaviy ishlar metodikasi» fanning boshqa fanlar bilan bog’liqligi.
1) «TIM» pedagogika fani bilan bog’liqligi juda kuchli, chunki «Pedagogika» ta’lim-tarbiya jarayonining mohiyati, maqsad va vazifalari, qonuniyat va prinsiplari asosiy uslub va vosita, shakl va uyushmalari haqida tushuncha beradi.
2) «TIM»ning psixologiya fani bilan aloqasi kuchlidir xususan, psixologiya bolalarni tarbiyalash va o’qitish ishlarida ularning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olish, bolalarni rivojlantirish, ularning o’quv va ijtimoiy faoliyatini boshqarish asoslarini o’rganadi.

3) «TIM» falsafa, etika, estetika, huquq, iqtisodiyot kabi ijtimoiy fanlar bilan bog’liqdir, chunki ushbu fanlar orqali o’qituvchi o’z dunyoqarashini kengaytiradi va bo’lajak o’quvchi-yoshlarda dunyoqarashni shakllantirishga yordam beradi.

Bundan tashqari «TIM»ning yana bir necha fanlar bilan: tabiatshunoslik, tibbiy bilimlar, maktab gigiyenasi va hokazolar bilan o’zaro aloqadadir.
Bu tarbiya jarayonining ko’p qirraliligi, murakkablikligi, uning usul vositasining xilma xilligi tasdiqlaydi va bo’lajak o’qituvchi-tarbiyachilarga yuqori talablarni qo’yadi.
Hozirgi paytda fan va madaniyatning eng so’nggi yutuqlari asosida yosh avlodni hayotga tayyorlashning samarali shakl va uslublarini izlash nihoyatda zarurdir. Ayniqsa o’smirlar orasida axloqiy va ma’naviy jihatdan tarbiyaviy ishlarni kuchaytirish muhimdir. Zero, tarbiya yo’q ekan, inson ongli ijtimoiy shaxs bo’la olmaydi. Shuning uchun ham tarbiya jarayoni shaxsning har tomonlama va erkin shakllanishida asosiy o’rinni egallaydi.
Umumiy o’rta ta’limda tarbiyaviy ishlarning asosi bo’lib xizmat qiluvchi «Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar» Konsepsiyasi [6] Xalq ta’limi vazirligi tomonidan qabul qilingan edi. Yangi tahrirdagi Konsepsiya Qori Niyoziy nomidagi O’zPFlTI olimlari guruhi, Respublika Ta’lim markazi mutaxassislari va Xalq ta’limi vazirligi xodimlari tomonidan ishlab chiqildi.
Shaxs kamoloti bosqichlarini belgilab olishga yo’naltirilgan ushbu Konsepsiyani tayyorlashda Xalq ta’limi xodimlari va keng jamoatchilik fikrlari inobatga olindi.
Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar konsepsiyasida tarbiyaviy tadbirlarni takomillashtirish zaruriyati, alohida ta’kidlangan: siyosiy tuzumning o’zgarganligi, yangicha iqtisodiy munosabatlarning shakllanib borishi, tarbiyaviy ishni yaxshilashda davr talabiga javob beradigan yangicha tamoyillari g’oyalar, ish uslubiyatlarini ishlab chiqish hamda o’qituvchining ijodkorlik faoliyatini qaytadan qurmoq lozimdir [8].
Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarga yangicha munosabat mustaqillik ma’naviyati negizi asosida hukumat qarorlarida, xalq ta’lim tizimidan islohotlarda olimlar va ijodkor o’qituvchilarning izlanishlarida o’z aksini topmoqda.
«Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar» Konsepsiyasi kirish, 3-qismdan va uni amalga oshirishning ilmiy-metodik ta’minotidan iboratdir [6].
Kirishda konsepsiyani qabul qilish sabablari ochib berilgan.
1-qism. «Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar konsepsiyasining zaruriyati» deb nomlanib, unda konsepsiyani qabul qilish maqsadi, tarbiya tizimida vujudga kelgan holat, jamiyat taraqqiyotida tarbiyaviy ishlarni ahamiyati ifodasini topgan.
2-qism. «Tarbiyaviy ishlarning asosiy yo’nalishlari, maqsad va vazifalari» deb nomlangan, unda «Tarbiyaning bosh maqsadi - yosh avlodni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda xalqning boy milliy, ma’naviy-tarixiy an’analarga, urf-odatlari xamda umumbashariy qadriyatlarga asoslangan samarali tashkiliy, pedagogik shakl va vositalarni ishlab chiqib amalga joriy etishdir.
Tarbiyaning asosiy vazifasi - o’quvchi shaxsning aqliy, axloqiy, erkin fikrlovchi va jismoniy rivojlanishi, uning qobiliyatlarini xar tomonlama ochish uchun imkoniyat yaratishdir.
Buning uchun: - yoshlarni erkin fikrlashga tayyorlash, hayot mazmunini tushunib olishiga ko’maklashish, o’z-o’zini idora va nazorat qila bilishini shakllantirish, o’z shaxsiy turmushiga maqsadli yondashuv, ularda reja va amal birligi hissini uyg’otish;
- o’quvchilarni milliy, umuminsoniy qadriyatlar, Vatanimizning boy ma’naviy merosi bilan tanishtirish, madaniy hamda dunyoviy bilimlarni egallashga bo’lgan talablarini shakllantirish, malaka hosil qildirish, tobora o’stirib-boyitib borish va estetik tushunchalarini shakllantirish;
- har bir o’smirning bilimdonligini va ijodiy imkoniyatlarini aniqlab, ularni rivojlantirish, Inson faoliyatini turli sohalarda joriy qilib ko’rish. Bolalar ijodkorligi, iqtidorini yuzaga chiqarish va yanada qo’llab-quvvatlash uchun shart-sharoit hozirlash;
-insonparvarlik odobi me’yorlarini shakllantirish (bir-birini tushunadigan, mehribonlik shafqatlilik irqiy va milliy kamsitishlarga toqatsizlik), muomala odobi kabi tarbiya vositalari (nohaqlikka, yolg’onchilik tuhmat, chaqimchilikka toqatsizlik) keng qo’llanishi lozim.
- vatanparvarlik dunyoviy fikrlash, jamiyatimizda yashayotgan odamlar bilan o’zaro munosabat-muloqotni o’rganish, o’z xalqiga, davlatiga, uning himoyasi uchun hamisha shay bo’lib turish, O’zbekiston Respublikasi va boshqa davlatlarning ramzlariga hurmat bilan qarash, yosh avlodni O’zbekiston Konstitut siyasiga, Bayrog’iga, Gerbiga, Madhiyasiga, Prezidentiga sadoqatli qilib tarbiyalash;
- qonuniy jamoa axloqi va turmush qoidalariga hurmat bilan qarashni tarbiyalash, shaxsning noyob qirralarini belgilovchi fuqarolik va ijtimoiy mas’uliyat hislarini rivojlantirish, o’zi yashayotgan mamlakatning ravnaqi, insoniyat taraqqiyotini barqaror saqlab qolish uchun fidoyilik, ekologik ta’lim-tarbiya;
- mustaqil davlatimiz - O’zbekiston Respublikasining ichki va tashqi siyosatiga to’g’ri va xolisona baho berishga o’rgatish. Uning tinchliksevarlik demokratiya va boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik oshkora-ochiq tashqi siyosatiga va o’z xalqining turmush darajasini oshirishga yo’naltirilgan, fuqarolarni ijtimoiy himoya qiladigan ichki siyosatini to’g’ri tushuntirmoq kerak;
- turmushda eng oliy qadriyat hisoblangan mehnatga ijodiy yondashish fazilatlarini shakllantirish;
- sog’lom turmush tarziga intilishni tarbiyalash va rivojlantirish, munosib oila sohibi bo’lish istagini shakllantirish;
- yoshlarimizni erkin mustaqil fikrlashga o’rgatish.
Tarbiyaning asosiy tizimi quyidagicha bo’lishi lozim :
- tarbiya - tarbiyalanuvchi shaxsini oliy ijtimoiy qadriyat deb tan olish, har bir bola, o’smir va yosh yigit-qizning betakror va o’ziga xosligini hurmatlash, uning ijtimoiy huquqi va erkinligini e’tiborga olish;
- yoshlarda istak va imkoniyat muvofiqligi tuyg’usini qaror toptirish;
- milliylikning o’ziga xos an’analari va vositalariga tayanish;
- shaxslararo munosabatlarda insonparvarlik pedagoglar va o’quvchilar o’rtasidagi bir-biriga hurmat munosabatlari, bolalar fikriga e’tibor qilish, ularga mehribonlarcha munosabatda bo’lish».
3-qism. «Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar mazmuni, shakli va uslublari. Erkin tafakkur yurituvchi shaxslarni tarbiyalash»da o’quvchi-yoshlarni vatanparvar va baynalmilal komil inson tarbiyasi, huquqiy tarbiyalash, ekologik tarbiyasi, estetik tarbiyasi, jismoniy tarbiyalash, mehnatsevarlik ruhida tarbiyalash, iste’dodli va zukko bolalarni aniqlash va ularni tarbiyalash, mahallada tarbiyaviy ishlarni tashkil etish, maktabda o’quvchilarni o’z-o’zini boshqarishning maqsad, vazifalari hamda ularni tashkil etish shakllari yoritilgan.
«O’zbekistonning uzluksiz ta’lim tizimidagi barcha o’quv muassasalari yosh avlodga milliy istiqlol mafkurasini shakllantirishda, ma’naviyatni milliy merosimiz bilan birgalikda, yosh vatanparvarlarni tarbiyalashda yangicha ish uslublari asosida ijodiy yondashmoqdalar.
Olim, shoir, pedagoglarimiz o’zlarining ilmni izlanishlarida tarbiyaviy tadbirlarni yangicha yo’nalish va tamoyillarini Respublika o’qituvchi-tarbiyachilarga tavsiya etmoqdalar:
Bo’lajak avlodga: hurfikrlilik, milliy iftixor, milliy qadriyatlarga hurmat, erkinlik va ozodlik, insonparvarlik, birodarlik va hamkorlik, ilmga mehr-muhabbat, iymon va e’tiqod, halollik, axloqiy poklik, madaniy merosga hurmat, adolatparvarlik va ozodlik, baynalminallik, ijodkorlik va tashabbuskorlik, mustaqillikni mustahkamlash va rivojlantirish g’oyalariga sadoqat, musulmon diniga hurmat, Prezident va davlatni qadrlash kabi sifatlarni tarbiyalash»[6].
Bu g’oyalar O’zbekiston Respublikasi istiqlol taraqqiyotining besh tamoyillari talablariga asoslanib olingan bo’lib, uning mezonida tarbiyaviy ishlarni tashkil qilish mahorati va qoidalari ham o’z aksini topgandir.
O’zbekiston Respublikasining istiqlolga erishuvi hamda o’z mustaqil siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy yo’liga ega bo’lishi xalq xo’jaligining turli sohalarida, jumladan xalq ta’limi tiyinlida ham o’sib kelayotgan yosh avlod ta’lim-tarbiyasi bilan bog’liq jarayonni qayta ko’rib chiqishni taqozo etmoqda.
Maktab va maktabdan tashqari ta’lim muassasalari tarbiyachilari (o’qituvchilar, sinf rahbarlari, ma’naviy-ma’rifiy tarbiya ishlari bo’yicha direktor o’rinbosarlari, bolalar yetakchilari va boshqalar) jamoasi oldida o’quvchilarga umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash muhim vazifa turadi.
Tarbiya jarayonining mazmuni bolalarga beriladigan dunyoqarashni shakllantiruvchi bilimlar tizimi, ishonch, e’tiqod, intizom, xulq-atvorni bir butun holatini tashkil etadi. Mustaqil O’zbekistonning, istiqlol va istiqboli uchun fidoyilik ko’rsatuvchi avlodni tarbiyalash mazmuni tamoman o’zgacha xarakter kasb etmoqda:

• 
  fuqarolik demokratik jamiyatni barpo etish mohiyatini anglab oluvchi;
  
• 
  vatanini har doim turli oqimlardan himoya etuvchi;
  
• 
  diniy bag’rikenglik va mehr-muruvvatli bo’lish;
  
• 
  davlat siyosatini tushunish unga fidoyi bo’lish;
  
• 
  o’zligini anglash, ajdodlar merosini qadrlash;
  
• 
  yuqoridagi komil insonga xos sifatlarni tarbiyalashda;
  
• 
  maqsadni aniqligi va uni to’g’ri yo’naltirish madaniyati;
  
• 
  tarbiyachi-o’qituvchi va tarbiyalanuvchini hamkorlik faoliyati;
  

- o’zini anglash, mustaqil fikrlovchi e’tiqodligi va ixtiyorlik.
Tarbiyaviy ishlarning mazmunida bir butun yondashishdan bosh maqsad, «Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillari» dasturidagi g’oyalarni bolalarning ongida o’ziga xos va mos ravishda singdiradi.
- Xalqimizning boy ma’naviy, an’ana, udum, urf-odatlar va ajdodlarimiz merosidan foydalanish.
- O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, adolat, haqiqat va erkinlikni, ishonch-e’tiqodni tarbiyalash.
- Yurt tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq farovonligi mohiyatini izohlash.
- Mehr-muruvvat va bag’rikenglik.
Ayniqsa bog’cha va kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning ta’limiy- tarbiyaviy faoliyatlari o’ziga xos xususiyatga ega: o’quvchilarda hayotiy tajribalarning kamligi, o’quv-tarbiya jarayonida hodisalarga qiziqish, «yaxshi», «yomon» harakatlarga chuqur munosabat bildira olmasligi kabilar.
Tarbiyaviy tadbirlarni davr talabiga javob beradigan holga keltirish uchun tarbiyaning asosi bo’lgan barcha g’oyalar qaytadan ishlab chiqilmoqda.
Tarbiyaga yangicha, tizimli yondashuv, bolada tayanch fazilatlarni kafolatli shakllantirishda oila, maktabgacha ta’lim, umumiy ta’lim, o’rta maxsus kasb-hunar va oliy ta’lim muassasalari, mahallalarning ijtimoiy-pedagogik imkoniyatlarini to’liq yuzaga chiqarishni va ular orasida ilmiy-metodik uzviylikni yangi darajaga ko’tarishni taqozo etadi [8].
Tarbiyaviy tadbirlarni tashkil etishda o’qituvchining yo’naltiruvchi ta’siri ostidagi o’quvchilarning tarbiyalashning yetakchi shakliga aylanishi kerak. Bunda sinfdan tashqari ishda ta’limning moddiy bazasi: qo’shimcha va ma’lumotnoma adabiyotlari laboratoriya uskunalari, ko’rgazmali qo’llanmalar, didaktik materiallar, texnika vositalaridan oqilona foydalanish ko’zda tutiladi. Ular o’z ichiga quyidagilarni oladi:

• 
  darslik va qo’shimcha adabiyotlar bilan ishlashning xilma-xil shakllarini olgan, nazariy bilimlarni o’zlashtirishni ta’minlovchi;
  
• 
  tajribalar, ijodiy tusdagi ishlarni bajarishni, asboblarni loyihalashni, maketlar, modellar va hokazolarni tayyorlashni olgan mustaqil ishlash uchun topshiriqlar sistemasi maqsadga muvofiqdir.