Samarqand davlat universiteti gulsum tagiyeva, hayriniso husanova oila va gender

Asosiy adabiyotlar:

1. 
   Antonov A.I. Sotsiologiya semi. Uchebnik. – Moskva: INFRA-M, 2012.
   
2. 
   Antonov A.I. Mikrosotsiologiya semi. –Moskva, 2013.
   
3. 
   Chernyak Ye. M. Sosiologiya semi: Uchebnoye posobiye. –
   

Moskva: Izdatelsko-torgovaya korporasiya «Dashkov i K», 2004. - 238 s.
Qo„shimcha adabiyotlar:

4. 
   Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent. O‗zbekiston nashriyoti, 2017.
   
5. 
   Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va manfaatlarini ta‘minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent. O‗zbekiston nashriyoti, 2017.
   
6. 
   Tartanovskaya I.N. Gendernaya sosiologiya. Uchebnik. - Moskva., 2005.
   

Axborot manbalari:

7. 
   http: // gf.nsu. ru/
   
8. 
   http: // www.sociol.com/
   
9. 
   http: // www.nitehwk.com/alleycat-fag. html
   
10. 
    http: // www.sci. econ./
    
11. 
    http: // www.sci. anthropology/
    
12. 
    http: // www.sci. environment
    

4-MAVZU. OILA-NIKOH MUNOSABATLARIDA SOTSIAL
MAQOM VA IYERARXIYA

1. 
   Oilaviy munosabatlarda androgonistik yondashuv.
   
2. 
   Islom dinida oila-nikoh munosabatlari
   
3. 
   Oilaning kichik guruh sifatida o‗rganishdagi sotsiologik va psixologik yondashuvlar.
   
4. 
   Oilaviy birdamlik va ―BIZ‖ xissi.
   

Oilaviy munosabatlarda androgonistik yondashuv mavzusiga tuxtalar ekanmiz, avvalo androgonistik yondashuvning o`zi nima degan savolga javob berish lozim. Andragogika (grekcha ἀνήρ anér – erkak, ἄγειν ágein – rahbarlik qilmoq)<sup>39</sup> – oila nazariyasining erkaklar sub‘ekti tomonidan boshqarilishi, erkaklar ustuvorligi mafkurasi, oiladagi erkakning o‗rni, shuningdek, oilasi oldida erkakning xususiyatlarini ochib beruvchi bo‗limi. ―Androgogika‖ tushunchasini 1833 yilda nemis pedagogika tarixchisi Aleksandr Kapp<sup>40</sup> ilmiy foydalanishga kiritgan.
O‗zlashtiruvchi xo‗jalikdan ishlab chiqaruvchi xo‗jalikka o‗tilishi munosabati bilan ijtimoiy tuzilma shakli sifatida matriarxat o‗z o‗rnini patriarxatga bo‗shatib berdi. Endi, erkak asosiy ta‘minotchi kuch, jamoa boshqaruvchisiga aylandi. Ota urug‘i ustuvorligi, ishlab chiqarish vositalariga egalik erkaklarga o‗tib, mehnat qilish shakllari ijtimoiy institut sifatida shakllanib, tovar-pul munosabatlari yuzaga keldi. Poligam munosabatlardan monogam oila tizimiga o‗tildi. Xususiy mulk paydo bo‗ldi. Ijtimoiy tuzilmaning ushbu shakli xo‗jalik yuritish shartlari bilan bog‘liq bo‗lib, dehqonchilik, kulolchilik, chorvachilikning asoschisi, mehnat taqsimotini yo‗lga qo‗yib, dastlabki mehnat qurollarini yaratgan, uy xo‗jaligini yuritishni boshlab bergan xotin-qizlar edi. Demak, ayollar ijtimoiy munosabatlar tizimida bunyodkorlik va yaratuvchanlik faoliyatiga tamal toshini qo‗ydilar.
Sinfiy jamiyatlarning paydo bo‗lishi patriarxal tartibotlarni yanada musthakamladi. Ushbu munosabatlar negizida shakllangan ijtimoiy me‘yorlar ilk davlatlarning rasmiy qonunchilik hujjatlarida o‗z aksini topdi. Xususan, qadimgi Bobil hukmdori Hammurapi qonunlarida qizlar turmushga chiqqunlariga qadar otasiga tegishli bo‗lar, bo‗lg‘usi er ularni otadan sotib olishi kerak bo‗lgan. Turmushga chiqqan ayol itoat etmasa, eri uni shafqatsiz jazolash huquqiga ega bo‗lgan. Xotin-qizlar ayniqsa, iqtisodiy sohada deyarli huquqsiz bo‗lib, ularga kimningdir mulki sifatida qaralgan.
Bugungi kunga kelib esa xotin-qizlarga kimningdir mulki sifatida emas, balki gender tenglik, feminizm, ayollar va erkaklarning teng huquqligi tushunchalarining kirib kelinishi bilan, xotin-qizlarning huquqlari himoya qilinib kelinmoqda. Shaxslar ijtimoiy mavqei, jinsi va boshqa ijtimoiy ko‗rsatkichlaridan qat‘i nazar inson huquqlaridan bir xilda foydalana olishsa, gender tengligi yuzaga keladi. Bitta huquq ham erkakda, ham ayolda bo‗lsa-yu, erkak bu huquqdan foydalansa, ammo ayol ayol bo‗lgani uchun ham foydalana olmasa, mana shu nuqtada gender muvozanati buziladi. Bunday buzilishlarning bo‗lishi esa jamiyatda erkaklar ustunroq, ayollar quyiroqda degan tushunchani paydo qilishi mumkin. Aslida esa huquqlar baravar, lekin shu huquqdan foydalanish imkoniyati turli to‗siqlar bilan kamaytiriladi.
Oilada gender tengligi bo‗yicha muammolar ilgari ham etarlicha mavjud bo‗lgan. Ammo ular haqida gapirilmagan, muammolar tabiiy hol deb qabul qilingan. Lekin boshqa manbalar o‗qilsa, Qur‘on va hadislar bilan tanishsa, aslida boshqacha bo‗lishi, muammolarsiz yashash mumkinligini tushunish mumkin. O‗zbek mentalitetida ham, dinimizda ham ayolni xo‗rlash yo‗q. Islom dinida ayolni xo‗rlamaslik, qizlarni tarbiyalaganlarning jannatga tushishi, jannat onalar oyog‗i ostiga ekani uqtirilgan.
Gender tengligini birinchi navbatda ayollar – onalar buzishadi.
Chunki qizlarga ham, o‗g‗il bolalarga ham, jamiyatga ham onalar tarbiya berishadi. Ayollarning bunday harakatlari natijasida notenglik odatga aylanib boradi, oqibatda davlatning o‗zi ham bunga e‘tibor bermay qo‗yishi, jamiyat notenglik muhitiga ko‗na boshlashi mumkin. Gender adolati faqat ayollar emas, erkaklar uchun ham kerak. Davlat o‗z siyosatini gender yondashuvi bo‗yicha tashkil qilishi kerak – erkaklarning ham, ayollarning ham o‗ziga xosliklarini inobatga olgan holda ularga o‗z huquqlaridan bir xilda foydalana olishini kafolatlashi lozim.
Bugun oilada erkakning vazifasi nimadan iborat? Oilaviy barqarorlik uchun to‗liq uyg'unlik muhitida, erkaklarning oilasi oldida erkaklarning vazifalari barcha oila a'zolarini bilish juda yoqimli bo‗ladi. Erkaklar nafaqat fiziologiyada, balki ular psixologik jihatdan ham farq qiladi, shuning uchun oilaviy majburiyatlar ham ajralib turadi. Oilada namunali er, ota va oila boshlig`i bo‗lish uchun nimalar qilish kerak? Oila paydo bo‗lganidan to hozirgi davrlarga qadar uning turlari va ijtimoiy-demografik tarkibi muntazam o‗zgarib bormoqda. Oila turlari va tarkibida sodir bo‗lgan o‗zgarishlar va ularga ta‘sir etuvchi omillarni jamiyat taraqqiyotining har bir bosqichlari uchun alohida o‗rganish zarur. Oilaning mohiyati – u bajarayotgan vazifalar bilan belgilangan. Oilaning eng muhim vazifasi - bu farzandlarning tug`ilishi, ya‘ni jamiyat davomiyligini ta‘minlovchi yangi avlod yaratishdir. Oila bugungi shaklida oila a‘zolari bir-birlari bilan umumiy turmush, iqtisodiymulkiy, ma‘naviy-mulkiy, psixologik munosabatlar, o‗zaro javobgarlik his-tuyg‗ulari bilan bog‗lanib turadilar. Oilada har bir oila a‘zolarining o‗z ijtimoiy o‗rni bor. Oila paydo bo‗lib to tugagunga qadar bir qancha bosqichlardan o‗tadi. Ular oilaning tashkil topishi (nikohga kirish) birinchi farzandi tug‗ilishi (farzand ko‗rish faoliyatining boshlanishi) oxirgi farzand tug‗ilishi, oxirgi farzandning oilali bo‗lishi, oilasini tashkil etgan er yoki xotinning dunyodan ko‗z yumushi. Yuqorida keltiradigan jarayonlar oilaning hayoti davrlari bo‗lib, oila davomiyligiga muntazam qaytarilib turadi.
Ushbu har bir davrning o‗ziga xos xususiyatlari, ijtimoiy-iqtisodiy muammolari mavjud. Oila-nikoh munosabatlari, oila tarbiyasi masalalarini o‗rganish ham oila va gender sotsiologiyasidan keng o‗rin olgandir.
Mamlakatimizda oilalar mustahkamligini, ularda ijtimoiyma‘naviy muhit barqarorligini ta‘minlash, jamiyat farovonligini yuksaltirishga qaratilgan tizimli islohotlar amalga oshirilmoqda.
Konstitutsiyamizda ham oila to‗g‗risida alohida bob ajratilib, oila manfaatlari muhofaza qilinayotganligi va oila mustahkamligi tamoyillari belgilanib, kafolatlanganligi bejiz emas.
O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2018 yil 2 fevraldagi ―Xotin-qizlarni qo‗llab-quvvatlash va oila institutini mustahkamlash sohasidagi faoliyatni tubdan takomillashtirish choratadbirlari to‗g‗risida‖gi PF-5325-sonli Farmoni ham oila mustahkamligini ta‘minlash, xotin-qizlarning oila va jamiyatdagi rolini oshirish, huquq va manfaatlarini himoya qilishga qaratilganligi bilan ham ahamiyatlidir.
Hozirgi vaqtda nikoh tuzish shartlari haqida to‗xtalib o‗tadigan bo‗lsak, O‗zbekiston Respublikasining Oila kodeksi 14 va 15moddalariga muvofiq, nikoh ixtiyoriy ravishda nikoh yoshiga (erkaklar uchun ham, ayollar uchun ham 18 yosh) etgandan so‗ng tuziladi. Shuningdek, Oila kodeksining 13-moddasiga muvofiq, muhim qaror ustida o‗ylab ko‗rishlari uchun nikohlanayotganlarga ariza berilgan kundan boshlab 1 oy vaqt beriladi.
Oila va nikoh munosabatlarini yanada mustahkamlash sohasida O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 18 fevraldagi ―Jamiyatda ijtimoiy-ma‘naviy muhitni sog‗lomlashtirish, mahalla institutini yanada qo‗llab-quvvatlash hamda oila va xotin-qizlar bilan ishlash tizimini yangi darajaga olib chiqish chora-tadbirlari to‗g‗risida‖gi PF-5938-son Farmoni hamda 2020 yil 18 fevraldagi ―O‗zbekiston Respublikasi Mahalla va oilani qo‗llab-quvvatlash vazirligi faoliyatini tashkil etish to‗g‗risida‖gi qarorining qabul qilinganligi ham mazkur sohadagi islohotlarni yangi bosqichga ko‗taruvchi muhim qadam bo‗ldi
Yuqorida sanab o‗tilgan hujjatlarga asosan, Mahalla va oilani qo‗llab-quvvatlash vazirligiga:

• 
  jamiyatda «Obod va xavfsiz mahalla» tamoyilining to‗laqonli va samarali joriy etilishida har tomonlama ko‗maklashish, oilalar va mahallalardagi ijtimoiy-ma‘naviy muhitni sog‗lomlashtirishda fuqarolarning o‗zini o‗zi boshqarish organlari bilan yaqin hamkorlik o‗rnatish;
  
• 
  oila institutini mustahkamlash bo‗yicha, eng avvalo, «Sog‗lom oila — sog‗lom jamiyat» g‗oyasini hayotga tatbiq etishga yo‗naltirilgan yagona davlat siyosatini yuritish, notinch va muammoli oilalarga manzilli ko‗maklashishni tashkil etish;
  
• 
  xotin-qizlarni qo‗llab-quvvatlashga oid davlat siyosatining samarali amalga oshirilishini ta‘minlash, ularning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish, mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotidagi roli va faolligini oshirish, xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquq hamda imkoniyatlar kafolatlarini ta‘minlash;
  
• 
  xotin-qizlarning muammolarini o‗z vaqtida aniqlash, yordamga muhtoj bo‗lgan va og‗ir ijtimoiy ahvolga tushib qolgan xotin-qizlarga, shu jumladan, nogironligi bo‗lgan ayollarga ijtimoiy-huquqiy, psixologik va moddiy yordam ko‗rsatish;
  
• 
  xotin-qizlarning bandligini ta‘minlash, mehnat sharoitlarini yaxshilash, xotin-qizlarni, ayniqsa, qishloq joylardagi yosh qizlarni oilaviy va xususiy tadbirkorlikka, hunarmandchilikka keng jalb etish masalalarida har tomonlama manzilli qo‗llab-quvvatlash;
  
• 
  fuqarolarning o‗zini o‗zi boshqarish organlari faoliyatini qo‗llabquvvatlash, ularning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish, mahalla tizimini rivojlantirish bo‗yicha takliflar ishlab chiqish;
  
• 
  fuqarolarning o‗zini o‗zi boshqarish organlarining jamiyatdagi o‗rni va rolini kuchaytirish, aholi kundalik muammolari bilan ishlash va ta‘sirchan jamoatchilik nazoratini amalga oshirishdagi mavqeini
  

yuksaltirish;

• 
  mahallalarda qonun ustuvorligini ta‘minlash va huquqbuzarliklarning oldini olish masalalarida ichki ishlar organlari, boshqa davlat idoralari va jamoat tashkilotlarining o‗zaro hamkorligini mustahkamlash;
  
• 
  yolg‗iz keksalar, ijtimoiy himoyaga muhtoj va kam ta‘minlangan oilalarga moddiy ko‗maklashish, ijtimoiy qo‗llab-quvvatlashni ta‘minlashda huquqiy, uslubiy va amaliy yordam ko‗rsatish, nuroniylarning bilim va boy hayotiy tajribasidan yoshlar ma‘naviyatini yuksaltirish, ularda vatanparvarlik ruhini mustahkamlash masalalarida samarali foydalanish;
  
• 
  fuqarolar yig‗inlarining moddiy-texnika ta‘minotini yaxshilash hamda sohaga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish vazifalari yuklatildi.
  

Yuqoridagi islohotlarning samarasi sifatida aytib o‗tsak bo‗ladiki, mamlakatimizda oila va nikoh munosabatlarini azaliy qadriyatlarimiz va bugungi kun talablari asosida rivojlantirish borasida ko‗rilayotgan amaliy choralar negizida ana shunday ezgu maqsadlar mujassamdir.
Ислом динида oila va nikoh munosabatlari йигит ва қизнинг дўстлик, меҳр-оқибат, ҳурмат-эътибор, муҳаббат, кечиримлилик, самимийлик каби инсоний фазилатлар асосида ҳаѐт кечиришга аҳдлашувидир.
Оила кўрки бўлган аѐллармизга чиройли муомала кўрсатиш, ширинсўз бўлиш ва ҳар томонлама яхшилик қилишимиз лозим. Уларнинг феъл-атворидаги бирор ҳаракат ѐқмаган тақдирда ҳам қўполлик қилмасдан, ширинсўзлик билан камчиликларини айтиш, уларни тузатишга кўмаклашиш керак бўлади. Чунки ҳар нарсада Аллоҳ таолонинг биз билмаган, ақлимизга келмаган ҳикматлари бор. Аѐлларнинг хулқида бир эмас, бир неча яхшилик борлиги маълум. Оила саранжом-саришталиги, кийим-кечак ҳамда уйларнинг пок ва озодалиги, таом тайѐрлаш борасидаги миннатсиз хизматлари ва энг муҳими, тўғри тарбия берилган, кўзлар қувончи бўлмиш солиҳ фарзандларни вояга етказиши шундай яхшиликлар сирасига киради. Бу ҳақда ҳазрат Расулуллоҳ алайҳиссалом бундай деганлар: "Мўмин эркак мўмина хотинига ғазаб қилмасин. Агар унинг хулқидан бири ёқмаса, иккинчиси хурсанд қилади" (Имом Бухорий ривояти).
Ислом дини ўзаро муҳаббат, раҳмат, меҳр-шафқат каби инсоний хислатлар оила мустаҳкамлигининг муҳим омилларидан эканини айтади. Булардан бирортасига арзимас нарса боис дарз етмаслиги зарур.
Шундан келиб чиқиб, комилликка интилган ҳар бир эркак оилада ўзига ҳаѐтий ҳамроҳ бўлаѐтган аѐлининг барча ахлоқ ва хилқатини тўла тушуниб боради. Унинг туғма хусусиятлари ва табиатига қараб ҳаѐт тарзини белгилаши лозим бўлади. Лекин шуни айтиб ўтамиз, кишининг аѐлини ўзи кўзлаган ва тасаввур қилган ҳолатга келтириши учун ҳаракатлари ҳамиша ҳам яхши натижа бермаслиги мумкин.
Бунга қатор сабаблар бор. Биринчидан, рафиқа бўлган аѐлнинг муомала, кийиниши, овқатланиши ўзи туғилиб ўсган бошқа оила турмуш тарзига мослашган. Иккинчидан, таълимтарбияси ҳам ўз ота-онасининг ѐши, касбу кори, дунѐқараши, урфодатларидан келиб чиқиб шаклланган. Учинчидан, аѐл ўзининг хилқатидан келиб чиқиб, ҳаѐт тасаввурига эга. Бу каби жиҳатларга эътибор бериш, янги оилага мослашиб олиш учун аѐлга муайян вақт керак бўлади. Куѐв келинчакни ўз ҳаѐт тарзига мослаб, кўниктириб олиш учун мулойимлик, кечиримлиликка суянмаса, қўполлик ва ғазаб қилса, оила ажримга юз тутиши мумкин. Жуфтлик муқаддаслигини ва унинг муаммоларини яхшиликча ҳал қилиш мақсадини онгу шуурига сингдирган инсон оилага кенг қамровли ахлоқ нуқтаи назари ила ѐндашади. Бундай оила бошлиғининг хонадони осуда, сокин, бахтли, келажаги хайрли бўлади.
Қуръони каримнинг ушбу оятларида жуфт яшаш лозимлиги айтилади: