Samarqand davlat universiteti I. U. Urazbaev n. J. Xodjaeva j. Qudratov
Download 1.64 Mb. Pdf ko'rish
|
438cce77cd0fc5de0e97fcaf81b20fc8 TUPROQ BIOLOGIYASI VA EKOLOGIYASI
|
7 2. TUPROQ BIOTASI HAQIDA TUSHUNCHA Uzoq vaqtgacha tirik olam haqidagi tushunchaning turli tumanligi, uni ikkita shoxlikka o‗simliklar va hayvo organizmlari, Ya‘ni mos ravishda flora va faunaga bo‗lish bilan chegaralanib kelindi. Bu tushuncha Aristoteldan boshlanib K.Linney o‗zining «Tabiat sistemasi» asarida mustaxkamlaydi, bu ikki olamga bo‗linishning asosiy sabablardan biri bo‗lib organizmlarning oziqlanish usuli hayvonlarda getyerotrof va golozoy, o‗simliklarda esa avtotrof va osmotrof, hujayra devorlarining tuzilishi hamda harakatchan va harakasiz hayot kechirishlaridir. Mikroskopik tuzilishga ega bo‗lgan organizmlar ikki olam o‗rtasida quyidagicha ajratildi, suvo‗tlar, zambrug‗lar va bakteriyalar o‗simliklarga, soddalar hayvonlarga kiritiladi. Bir hujayrali mikroskopik tuzilishga ega bo‗lgan organizmlarni o‗rganish natijasida ularning orasida ba‘zi bir turlarni o‗simlik va hayvonlarga bo‗lish bir muncha qiyinchiliklarga olib keladi, chunki bu turlarda u yoki bu olamga xos bo‗lgan uyg‗unlashgan belgilar mavjudligi namoyon bo‗ldi. Masalan ba‘zi bir hujayrali xivchinlilarning xromotoforlari bo‗lib, o‗simliklar singari fotosintezlash qobilyatiga ega bo‗lsada lekin hujayra tuzilishi tasnifi bo‗yicha sodda hayvonlarga xosdir, yoki miksomisetlar soddalar singari fatotrof bo‗lib hisoblanishsada, meva tana hosil qilishi jixatidan zambrug‗larga o‗xshaydi. Hayvonat va o‗simlik olamini sistemaga solishda yuqoridagi qiyinchiliklarni bartaraf etish uchun tirik tabiatni uchinchi bir olamga bo‗lish taklifi (E.Gekkel) tug‗ildi, Ya‘ni soddalar olami, qaysikim bunga suvo‗tlar, soddalar, zambrug‗lar va 8 bakteriyalar kiritildi. Natijada biologik tuzilishlari oddiy bo‗lgan aralash olam vujudga keldi. Evolyusion nuqtai nazardan ma‘lumki bu ikki olam avlodlarning vakillari, hayot darajasining shajaraga Ya‘ni o‗simlik va hayvonat olamiga bo‗linishiga qadar mavjud bo‗lgan. Tirik olamning turli tumanligi xaqidagi va evolyusion tushunchalardagi burilish, har bir hujayraning nozik tuzilishlari o‗rganilgandan keyin Ya‘ni eukariot va prokariot tiplaridagi hujayra tuzilishlari kashf qilingandan keyin barxam topdi. Elektron mikroskopning kashf qilinishi va ular yordamida hujayra yadrolaridagi sitologik farqlarning topilishi, hujayra devoridagi biokimyoviy tuzlishlari, haqidagi ma‘lumotlar va hujayra organiodlarining ishlash mexanizmi, sintezlangan makromolekula axborotlarning etkazdirilishi kabilar o‗rganilgach, soddalar olamiga barxam berildi. Prokariot (yadrogacha tuzilishli organizmlar) va Eukariot (yadro tuzilishiga ega organizmlar) o‗rtasidagi ajralish, o‗simlik va hayvonat olamiga bo‗linishga nisbatan ko‗proq ahamiyatlidir. Ushbu bo‗linish (sionabakteriyalar) prokariotlarga, sodda hayvonlar zamburug‗lar va qolgan boshqa suvo‗tlar eukariotga kiritildi. Oziqlanish tiplari Fototrof Osmotrof Golozo y Eukariot to‗qima tuzilishi Plantae- o‗simliklari --- Animalia- hayvonlar Makro O‗ l cham i b o‗ y ic h a Eukariot bir va ko‗p hujayrali Suvo‗tlar Mycota zamburug‗lar Soddal ar Mezo-mikro Prokariot ko‗pchiligi bi r hujayrali Procaryot ae --- Mikro Ultr a mikro Siano- bakteriyalar Bakteriyalar, Aktinomisetla r Produesentl ar Redusentlar Konsument l ar Ekologik guruhlar 1- Rasm. Tirik tabiat shoxliklari 9 Yer yuzidagi tirik mavjudodlar, ikkita asosiy ta‘rifiga nisbatan Ya‘ni oziqlanish va tana tuzilishi tipiga ko‗ra ettita guruhga bo‗linadi va tirik tabiatning 4 ta olami shakllanadi. 1. O‗simliklar Plantae, fotosintezlovchi eukariot organizmlarni birlashtiradi. (bir hujayrali suvo‗tidan tortib, o‗tkazuvchi sistemasiga ega bo‗lgan to‗qima tuzilishli yopiq urug‗lilarni o‗z ichiga oladi). Bular organik moddani hosil qiluvchi Ya‘ni dastlabki produsentlar hisoblanadi. 2. Hayvonlar-Animalia bularga bir hujayrali sodda tuzilishli golozoy tipida oziqlanuvchi eukariot organizmlardan tortib tanasi murakkab, to‗qima tuzilishli, mutaxassislashgan organlar sistemasidan iborat bo‗lgan organizmlar kiradi. Bular organik moddani har xil miqdorda iste‘mol qiluvchilar Ya‘ni konsumentlardir. 3. Zambrug‗lar-Mucota bir va ko‗p hujayrali, miselial tuzilishli, osmotrof oziqlanuvchi, eukariot organizmlarni o‗z ichiga oladi. Organik moddalarning asosiy parchalovchisi (chirituvchi) redusentlardir. 4. Prokariotlar- Procaruotae deyarli ko‗pchiligi mikroskopik tuzilishga ega bo‗lgan organizm bo‗lib, oziqlanish tipi bo‗yicha fototrof va osmotroflarga bo‗linadi. Tirik tabiat olamining 4 ta shoxlikka bo‗linishi, qachonkim barcha bir hujayrali eukariot organizmlar bitta protistatlarga birlashtirilganda saqlanib qoladi. Bunga suvo‗tlar, zamburug‗lar va sodda hayvolar birlashtiriladi. Tuproqda yuqoridagi 4 ta shoxliklarning barcha vakillari uchraydi. Tuproqda yuksak o‗simliklarning ildizlari rivojlanadi, suvo‗tlari tuproqning yuzasida va uning qatlamlarida yashaydi, hayvolar tuproqda yashashga moslashgan holda undan foydalanadilar, ba‘zi birlari tuproq g‗ovaklarida agregatlararo bo‗shliqlarda, tuproqdagi suv shakllarida doimiy yashasa, boshqalari hayotining bir qismini tuproqda o‗tkazadilar, uchinchi birlari tuproqda uylar, g‗ovakliklar hosil qilib tuproq qovushmalarini o‗zgartiradi. Tuproqda yashovchi soddalar asosan uning suyuq muhiti faol hayot kechiradilar, mikroskopik tuzilishga ega bo‗lgan zambrug‗lar, bakteriyalar, 10 aktinomisetlar tuproq zarrachalari ustiga yopishib olib, u yoki bu darajada rivojlangan jamoalar hosil qiladi. Ba‘zi bir bakteriyalar tuproqning kapilyar g‗ovakliklaridagi suvlar bo‗ylab harakatlanib hayot kechiradi. Tuproqda yashovchi barcha tirik organizmlar to‗plami tuproq biotasi degan nomni oladi. Bu termin taksonomik birliklarga ajralmaydi. Biota-bu tuproqda yashovchi barcha organizmlarning umumiy bir birlikda olib qaralishiga aytiladi va u ba‘zan Edafon deb ataladi. Quyida biz tuproqda yashovchi barcha tirik organizmlarning taksonomik birlik asosida, moddalarning kichik biologik aylanishidagi ekologik ahamiyatga qarab, dastlabki moddani hosil qiluvchilardan boshlab, uni parchalovchilargacha ketma-ket ko‗rib o‗tamiz. Download 1.64 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|