Samarqand davlat universiteti I. U. Urazbaev n. J. Xodjaeva j. Qudratov

3.12. 
Biosfera va mikroorganizmlar. 
Biosfera 
turli 
vaqtlarda 
olimlarning 
qarashlarida 
turlicha 
ta‘riflangan. Haqiqatdan mavjudlik, tiriklik qatlamning bo‗lishidir, Ya‘ni 
qaysi sfyera qismlarida bor bo‗lishidan qat‘iy nazar tirik mavjudot 
yashash makonidir. Akademik V.I.Vyernadskiy ta‘limotiga ko‗ra 
biosferaga troposfyeraning butkul hamma qismi, stratosfyeraning ostki 
qatlami, litosferaning cho‗kindi tog‗ jinslari bilan qoplangan qismi kiradi. 
Biosferaning o‗ziga xos asosiy tarkibiy qismi undagi turli organizmlardan 
tashqil topgan hayotning borligidir. 
Biosfera tirik va o‗lik tarkibiy qismlardan iborat, sayyoramizda 
yashaydigan hamma tirik organizmlarning yig‗indisi biosferaning tirik 
moddasini tashqil etadi. 

---

84 
Tirik organizmlar asosan yerning gazsimon (atmosferat), suyuq 
(gidrosfyera), 
qattiq 
(litosfera) 
geologik 
qobiqlarida 
joylashgan. 
Biosferaning yuqori chegarasi dengiz sathidan 22 km balandlikda, 
atmosferatning quyi qatlami troposfyerada joylashgan bo‗lib, bu chegarada 
quyosh nurlari energiyasi kislorod ozonga aylanadi va ozon ekrani hosil 
bo‗ladi. Ozon tirik organizmlarga ta‘sir ko‗rsatuvchi kosmik va 
ultrabinafsha nurlarning asosiy qismini yerga o‗tkazmaydi. 
Biosferani tashqil etuvchi qismlari orasida litosfera, tuproq qoplami 
va gidrosfyeraning o‗rni katta hisoblanadi. Gidrosfyerani okeanlar, 
dengizlar, ko‗llar va daryolarning suvlari hosil qiladi. U yer sharining 70 % 
yaqin qismini egallaydi. 
Hayot gidrosfyeraning hamma qismida, hatto 11 km gacha bo‗lgan 
chuqurlikda ham uchraydi. Hayot yerning qattiq qobig‗i litosferaning 
yuqori qatlamlaridagi 3-4 km chuqurlikkacha tarqalgan. Biosferaning o‗lik 
tarkibiga atmosferat, gidrosfyera va litosferaning moddalar va energiya 
almashuvi jarayonida qatnashuvchi qismlari kiradi. 
Yer maydoni (tuproq qoplami) biosferaning bir bo‗lagi hisoblanib, 
biosferaning tashqil topishi va rivojlanishida tuproqning qanday aloqasi va 
o‗rni qay darajada degan savol paydo bo‗ladi. Aytish mumkinki, faqat 
tuproq tufayli yer kurrasining quruqlik qismida yuqori darajada rivojlangan 
tirik organizmlar bilan egallangan biosfera hosil bo‗lgan. Agarda tog‗ 
jinslarining nuralgan mahsulotlari bilan tirik organizmlar o‗zaro bir biriga 
ta‘sir qilmasa quruqlikda taraqqiy etgan tuproq qatlami hosil bo‗lmas edi. 
Biosferada tirik mavjudotlar qatori insonlar ham bevosita shu 
makonda yashaydi. Insoniyatning yil sayin ko‗payishi, fan texnikaning 
rivojlanishi, ehtiyojlarning kengayishi natijasida biosfera va uning tarkibiy 
qismlarini turli kimyoviy moddalar bilan ifloslanishi vujudga kelmoqda. 

---

85