Samarqand davlat universiteti қозон миллий тадқИҚотлар технология университети

Tutash muhitlar modellari va kvazigomogen modellar. Bilish 
jarayonining diqqatga sazovor xususiyatlaridan biri bu ifodalash tilining 
o„zgarishi bilan bog„liq modelni soddalashtirishdir. Shunday holat 
bo„ladiki, sistema murakkablashganda uning tavsifi asta-sekin 
murakkablashadi, keyin esa qaysidir holatda u birdaniga soddalashadi, 
bunda sistema boshqa tilda boshqacha ifodalanadi. 
1.16-misol. Juda murakkab shakldagi idishga joylashtirilgan bitta 

---

42 
molekulaning harakatini tasvirlash unchalik qiyin emas. Agar 2 ta 
molekula bo„lsa, tavsifning murakkabligi kamida ikki barobar oshadi. 
Agar 100 ta molekula bo„lsa, unda tavsif juda murakkab bo„ladi; 
Hamma 100 molekulaning trayektoriyasini "kuzatib borish" juda qiyin. 
Agar molekulalar soni 1020 bo„lsa, u holda uni ifodalash juda oddiy 
bo„ladi, ya‟ni:
Ammo bu ifodalash molekulalar tilida emas, balki gaz fazasi tilida 
bo„ladi. 
Ma‟lumki, fanning ba‟zi tarmoqlari, jumladan gidromekanika, 
termodinamika, issiqlik o„tkazuvchanlik va diffuziya nazariyasi, formal 
kimyoviy kinetika va h.z.lar o„ziga xos xususiyatlarigaega. Ularda 
moddaning xossalari molekulalardan tashkil topgan emas deb 
ifodalanadi. Gidrodinamikada suyuqlik harakati ko„rib chiqiladigan 
bo„lsa, u holda alohida molekulalarning harakati haqida gap bormaydi. 
Bundan tashqari, bu holda ham fizik sxema, ham matematik ifoda, 
asosan, oqayotgan suyuqlikning parametrlari (masalan, tezlik) bir 
nuqtadan ikkinchisiga doimiy ravishda o„zgarib turadi degan fikrga 
asoslanadi: agar differensiallash protsedurasi qo„llanilsa, uzluksizlik 
zarur. 
Parametrlari doimiy ravishda o„zgarib turuvchi moddaning 
moduliga asoslanib, fizika bo„limlari (va kimyoning qo„shni 
bo„linmalari) tutash muhitlar fizikasi nomi bilan birlashtirilgan. Bu 
bo„limlarning har birining mavzusi, qoida tariqasida, molekulyar 
tushunchalar asosida ifodalanishi mumkin. Ammo ifoda juda murakkab 
bo„ladi. Tutash muhitlar fizikasi modeli differensial va integral hisob 
kabi kuchli matematik apparatdan foydalanilganda qulaydir. Hatto, 
tutash model bilan bir qatorda, yaxshi yaratilgan molekulyar model 
mavjud bo„lsa, u birnchi modelni siqib chiqarmaydi, balki uni to„ldiradi 
(termodinamika va statistik fizikani solishtiring). 
Tutash muhitlar modeli qo„llanilganda qulayliklar shunchalik 
kattaki, unda molekulalardan tashkil topgan emas, balki ancha katta 
zarrachalardan iborat ob‟ektlar qarab chiqiladi. Masalan, quvurdagi 
emulsiya oqimini, ma‟lum darajada, yopishqoqligi bilan tavsiflanadigan, 

---

43 
bir hil suyuqlik oqimi sifatida ta‟riflaymiz, bu murakkab tarzda zarralar 
fazalari va fazalari nisbatiga, shuningdek, o„lchami va shakliga bog„liq.
Katalizator (murakkab konglomerat, uning g„ovaklar devorlarida 
reaksiyaga kirishadigan modda g„ovaklari bo„ylab difuziyaga uchraydi) 
donasi tutash muhit sifatida tasvirlanishi mumkin. Ko„p fazali sistemani 
bir hil deb ifodalashni soddalashtiradigan bunday sxemalarga