Samarqand davlat universiteti қозон миллий тадқИҚотлар технология университети

Statsionar va statsionar bo„lmagan jarayonlar. Tahlil qilishning 
eng oddiy holati - bu statsionar jarayondir. Uning parametrlari (har 
qanday holatda ham, bu ko„rib chiqish doirasida muhim bo„lgan 
parametrlar) vaqt o„tishi bilan o„zgarmaydi, shuning uchun vaqt 
o„zgaruvchi sifatida ifodadan yo„qoladi. Xususan, tegishli tenglamalarda 
vaqt bo„yicha hosilalar bo„lmaydi. Mohiyat jihatidan statsionar 
jarayonlar uzluksiz bo„lib, ular ochiq sistemalarda, ya‟ni atrof-muhit 
bilan modda almashadigan sistemalarda sodir bo„lishini bildiradi. Bu 
almashinuv – xom-ashyonining kiritishi va mahsulotning chiqarilishi - 
uzluksizligini saqlaydi. Uzluksiz jarayon mavjud bo„lgan apparatda, 
albatta, oqim harakatlanadi. 
Statsionar bo„lmagan jarayonlar vaqt o„tishi bilan parametrlarning 
o„zgarishi bilan tavsiflanadi. Barcha davriy jarayonlar statsionarmas. 
Bundan tashqari, uzluksiz ishlaydigan apparat ham statsionar holatda 
ishlashi mumkin. Bu bir statsionar rejimdan boshqasiga o„tishni o„z 
ichiga olgan jarayonlar paytida sodir bo„ladi. O„tish jarayonlar ishga 
tushirish, to„xtash, rejimni o„zgartirish, hamda tasodifiy buzilishlar, 
ya‟ni boshqarilmaydigan omillar ta‟siridagi o„zgarishlar natijasida 
yuzaga keladi. 
Statsionarmas jarayon atrof-muhit bilan modda almashmaydigan 
ham yopiq (masalan, avtoklavda), ham ochiq (davriy rektifikatsiya, 
uzluksiz ishlovchi apparatda o„tish jarayoni va boshqalar) sistemada 
bo„lishi mumkin . 
Ba‟zi hollarda, o„zgaruvchilar sistemasiga qarab, bir jarayonni 
ham statsionar, ham statsionarmas deb ifodalash mumkin. Shunday 

---

45 
qilib, oqimdagi jarayonni apparatga nisbatan harakatsiz koordinatalarda 
ifodalaganda uni statsionar deb hisoblash mumkin: apparatning berilgan 
nuqtasida konsentratsiya va temperatura vaqt o„tishi bilan o„zgarmaydi. 
Ammo, agar xuddi shu jarayon oqim bilan harakatlanayotgan 
koordinatalarda tasvirlangan bo„lsa, tavsif beqaror bo„lib chiqadi: u 
oqimda harakat qilganda, reaksiyaning o„tishi natijasida konsentratsiya 
o„zgaradi.