§. Moylash ti/imining vazifasi va turi Motor detallan harakat qilganda sirtidagi g'adir-budurliklari birbiriga yedirilib, ishqalanish kuchi hosií bo'ladi

§. Moylash ti/imining vazifasi va turi Motor detallan harakat qilganda sirtidagi g'adir-budurliklari birbiriga yedirilib, ishqalanish kuchi hosií bo'ladi. Natijada detallar qiziydi, kengayadi, yeyiladi, hatto qadalib o‘q (7) oralig'idan sentriluganing korpusiga kiradi Moyning bir qismi forsunkalar orqaii motor karlcriga oqib lushib rolorni aylantiradigan reaktiv kueh hosil qiladi. Moydagi og'ir zarrachalar slakan (4) devoriga urilih, unga yopishadi. Tozalangan moyning qolgan qismi ichki stakan (5) ga. undan quvurcha (f>) orqaii moy radiatori (2) ga, so'ngra moy magistraliga boradi. Agar moy sovuq bolsa, tcrmostat klapan ( 10) ochilib, moy radiatorga bortnasdan, magistralga o‘tadi. Rcduksion klapan («V) bosim 0.6— 0,7 MPa dan oshganda ochiladigan qilib rosllanadi. Chcklagich klapan {9) moy magistralidagi bosimni 0.1—0.2 M Pa chamasida saqlah, foydalanilmagan nioyni karlcrga o‘tka/ib vuboradi Sentrifuga ishlagandu rotorning ko'tariiishi vint (.7) ïMlan ehegaralanadi. Sxemadagi / va //holatda rotor aylanmagan vaqtda tepasida tirqish hosil ho'lishi va pastki qismining iips tegib turishi ko'rsatilga.i. Ko'pchilik avtomobil va ba'/i traktor motorlarida mayin filti sifalida ikki scksiyalt filtr tindirgichlari (filtrlovchi elementlar) qollaniladi. Bu clcmcntlarning barchasida moy mayda zarrachalaulan tozalanudi. Filtr yangiügida o‘zidan moyning 10— 15% ni o'tkazadi, élément ifloslangan sari kamroq o'tkazaveradi. ma'luni muddat ishlagandan keyin esa yangisiga almashtiriladi. Bu liltrlarda to/alangan moy niagistralga yuborilmasdan motor karteriga oqib lushadi. 5- 4 - l i / 9.6-rasm. Mayin filtr va uninn clemontlari: ü — ,1ACU>0; b — jlA C < l> 0-30A ; / — liqin; 2 — filtrlovchi clément; 3 vit I I — quvurcha; 4 -- qopqoq; 5 — boit; 6 — korpus; 7 — karton plastina; S va /*/ — qisiirrr.a: V sterjen; / 0 — teshiklar; 1 2 — plastina; 13— kanal leshigi i!AC() clemcnrli mayin filtr (9.6-rasm, a) korpus (6) ichidagi sterjen (9) ga kiritilib, tepasidan qopqoq {4) bilan berkitiladigan almashinadigan filtrlovchi élément (2) dan iborat. Sterjenga prujina kirgi/ilib, ustidan boit (5) bilan qopqoq siqib qo‘yiladi. Filtrga moy quvurcha (.?) orqali kirib, korpusni toMdiradi. JJAC O O clemenli karton plastina (7) va qistirma (0-30A dementi (9.(j-rasm, h) o'ziga xos shaklli píastina (12) va qistirma ( 14) lardan yig'iladi. Ba’zi motorlarning mayin tlltrlari elementlariga moydagi itloslarni mtib qoladigan chigal paxta ip to'ldirilgan bo'ladi. Moy radiatorlari. Issiq kunlarda va motor zo'riqib ishlaganda moyning harorali rno ljaldagidan ko'tarilib, suyuladi va qovushoqligi pasayadi, detallar sinidagi moy pardasi yo‘qoladi. Natijada detallarning yeyilishi va moy sarfi ortadi. Bunga yo‘l qo'ymashk uchun moylash tizimiga maxsus moy radiatori o'matiladi. Moy radiatori suv radiatori oldiga o'rnalilib, ventilator hosil qiladigan havo oqimi bilan moyning haroratini 10— 12°C pasaytiradi Ba'zi avtomobillarda sovitish tizimidagi suv oqimi bilan sovitiladigan moy radiatorlari ham qo'lhmiladi. Bunday holda moy faqat sovitilmasdan, balki uning harorati sovitish tizimidagi suvning haroratidan past bolganda isitiladi. Havo bilan sovitiladigan motorlarda moy radiatori ventilator g'ilofining iehiga o‘rnatiladi. Suv radiatori oldiga o'rnatiladigan moy radiatori (9.7-rasm, a) yumaloq yoki oval shaklli quvurchalaruan yig'ilgan o‘zak (J), yuqorigi (4) ✓a pastki (2) bakchalardan iboral. Quvurehalar sirtiga sovituvchi nlastinalar kavsharlanadi yoki lenlalar o‘raladi. Pastki bakcha lo'siq (6) bilan ajratilgan. Kadiatorga niov nasosi yoki moy filtridan quvurcha (>") orqaii moy kelib. pastki bakehaning to\siqqacha bo'lgan hajmini toMdiradi. Keyin quvurehalarning bir qismi orqaii yuqoriga ko'tarilib, yuqorigi rezervuami to'ldiradi. Quvurehalarning ikkinehi yarmisidan moy pastki bakchaga va undan quvureha (/) orqaii moy magistraliga (ba’zan, moy filtriga) yo'naltiriladi. Moy radiatorining quvurchalari suv radiatorining quvurchalariga nisbatan ko'ndalang (gorizontal holatda) ham o'rnatiladi. Ba’zan barcha quvurchalardan moy bir tomonga o’tib soviydi. y. 7-rasm. Moy radiatori: a — suv radiatori oldiga o ‘rn:iiiladigani; h — havo bilan sovitiladigan molorning moy radiatori: I va 5 — quvurchalar; 2 — pastki bakcha; 3 — o‘zak; 4 — >uqorigi bakcha; 6 — to'siq: 7 — kctingi bakcha; 8 — quvurcha; 9 — oldingi bakcha Sovuq kunlarda radiatorga moy yubormaslik uchun maxsus jo'mrak qihnib, u yopib qo'yiladi yoki o‘z-o‘zicha ishlaydigan avtomat klapan (termostat klapan) o‘rnatiladi. Havo bilan sovitiladigan motorlarda (2.13-rasm, 4) moy radiatori vcntilatorning havo oqimi bilan sovitiiib, oldingi (9) (9.7-rasm, h) va ketingi (7) bakcha hamda lcnta o'ralgan po'lat quvurchalar (6) dan iborat boïadi. Moy sentrilugadan radiatorga o‘tib, undan moy magistral iga boradi. Na/orat asboblari. Moy sathi, bosimi va harorati lurli asboblar — moy oïchash chi/gïchi, manomcir va tcrmomeir bilan tckshiriladi. Moyolchash chizgïchining kartcrdagi moyning normal va minima! sathini ko'rsatadigan bclgilari bo'ladi. Moy sathini o’khash chizgïchi chiqarib olinadi, quruq toza lattaga artiladi va qavtadan kirgizib yana chiqarganda. moyning chizgïchga vuqishiga qarab sathi aniqlanadi. Manomctr (9.9-rasm, 7) nazorat asboblar shchitiga o'matiladi. Odatda, 0 dan 0,6 MPa gacha bosimni ko'rsatadigan manometrlar qo'llaniladi. Normal moy bosimi turli motorlarda 0.15—0,4 M Pa gacha boïadi. Moy haroralini ko‘rsatadigan distansion tcrmometr (9.9-rasm. 5) moy filtridagi yoki motor kartcridagi moyning haroralini ko'rsaiib, u hain asboblar shehitiga o'rnatiladi. Moy harorati 70—X0°C charnasida bo‘lib, 90' dan ortib ketmasligi lozim. Havo biian sovitish tizimlarida kartcrdagi moyning harorati 100° gacha boMishi mumkin. Karterni shamollatish. Motor ishlaganda porshcn halqalari bilan silindr ko‘zgusi orasidan kartcrga o‘tgan ishlatilgan gazlar va yonilg‘i tomchilari moyni ifloslaydi va suyulliradi, ulardagi suv bugMari, sulfa i birikmalar dctallatning ycyilishini tezlashtiradi va karterdagi bosimni oshiradi. N alijada salnik va qislirmalar orasidan moy sizadi. Bunga yo‘l qo‘ymaslik uchun traktor motorlariga sapun o‘maliladi, avtomobil motorlarining kartcri esa niajburiy ravishda shamollatiladi. Karter berk usulda shamollatilganda, undagi gazlar motor silindrlariga so'rib oiinadi. ochiq shamollatilganda esa atmosferaga chiqariladi. Karterni berk usulda shamollatish sxemasi 9.8-rasmda kcltirilgan. Bunda karter havo filtrining yuqorigi va pastki qismidagi bosimlar iarqi hisobiga shamollatiladi. Kartcrga havo lozalagich (/) dan quvurcha (2) orqali kiradi. Moy quyish quvuri ( 4) jips yopilgan boMadi. Silindrdagi siyraklanLsh tuiayli karburator ( 7) orqali havo filtridan havo so'rilganda karterdagi gaz ham quvurcha (3) orqali so‘rilib. karter shamollatiladi. Karterdagi yonilg‘i bug'lari aralashgan gazlar motor klapanlar qulisi (6) orqali quvurcha ( J) ga o'tadi. Moylash tizimi asbobiarining ishlashini /1-144 motorining kombinatsiyalangan moylash tizimi misolida ko‘rib o'lamiz (9.9-rasm). Moy nasosi (IS ) karterdagi moyni qabul qilgich (17) orqali so‘rib, sentriluga (J) ga haydaydi. Sentrifuga kelgan moyning hammasini o'zidan o‘tkazadi. Moy bosimini chcklaydigan rcduksion klapan (16) nasos bilan sentrifugani ulaydigan quvurchaga o'rnatilib, 0,6 M P a bosimda ochiladigan qilib rostlangan. Sentrifuganing rotorini aylantirishga sartlanadigan moy kartcrga oqib tushadi. Moyning qolgan qismi moy radiatori (¡0 ) ga o‘tib, unda soviydi yoki jo'mrak (13) orqali bcvosita magistralga yo'naltiriladi. Agar motor sovuq boisa, moy bosimi oshib, saqlagich klapan (2) ni ochadi va moy scntrifugaga kirmasdan radiatorga o‘tadi. Radiatorga boradigan moyning bosimi 0,06—0,08 MPa ortiq bo‘!sa, radiatorning saqlagich klapani (12) ochiladi va moy radiatorga kirmasdan. rnagistralga o‘tadi. Radiatorda sovitilgun moy karteming o‘rta to‘sig‘idagi gorizontal parmalangan tcshikka keladi. Bunda moy oqimining ozroq qismi qiya parmalangan teshikdan taqsimlash valining o‘rta bo‘yni (5) ni moylashga boradi. Moyning ko'proq qismi tirsakli valning uchinchi o‘zak 9.8-rasm. Motor karlcrtni shamolîatish sxemasi: / — havo tozalagich; 2 va 3 — quvureha, 4 — rroy quyish quvuri; 5 — karicr; 6 — klapanlar qutisi; 7 — karburator 9.9-rasni. Komhinalsljalangan moylash ti/,¡milling (Д-144) sxemasi: i, 4 va /4 — tirsakü valuing o‘zuk ho'yinlari; 2 — saqlagieh klapan; 3 -- scninfuga; 5 - lerrmunetr; 6 — klapan koromislolari; 7 — munomctr. A'va I I — taqsimlash valining bo‘yinlari; 9 — vlulka; 10- inoy radiatori; 12 — moy radiaiorining sa


qlagich klapani; ¡3 — jo'mrak: >5 - moy nasosi; /6 - rcduksion klapan: 17 — moy qabul qilj:ieh bo‘yni (/) ga, hundan csa val tanasidagi parmalangan tcshiklar orqali boshua o‘zak va ba relia shatun podshipniklariga o'cadi. Titsakli valuing shatun bo'yinlaridagi bo\shlig‘iga kirgan moy marka/.dan qochirma kuch ta’sirida qo'shimeha ravishda tozalanadi. Hunda moydagi aralashmalar bo‘shliqning devorlariga yopishib qoladi. Tirsakli valuing birinthi (14) va beshinchi (4) oV.ak bo‘yinlaridun karlerdagi parmalangan teshiklar orqali taqsimlash valining oldingi (//) va keyingi podshipniklariga moy horadi. Oraliq shestema barmog'i va yonilgl nasosini harakatga kcltiruvchi valning vtulka^i (9) ham tirsakli valning oldingi o‘zak podshipnigidan horgan moy bilan moylanadi. Taqsimlash valining kctingi bo'ynidan quvurcha orqali klapankoromislolari (ó) ga moy yuboriladi. Silindrlar ko'zgusi, ponshen barmog‘i, porshcn, taqsimlash valining kulachokiari va boshqalar sachratib moylanadi. Moy bosimi manometr (7), harorati esa termometr (5) bilan tekshiriladi. 5-§. Moylash tizimiga texnik xizmat ko'rsatish Moylash tizimining bekam-u ko‘st ishlashi uchun harbir motorcía yil fasliga qarab tavsiya etilgan moylamigina ishlatish zarur. Moylash tizimiga texnik xizmat ko‘rsatish karterdagi moyning sathini tekshirish, tizimdagi moy bosimini va haroratini ku/alish, sentrifügalarni va dag'al filtr elementlarini yuvish, mayin filtr elementlarini almashiinsh hamda motor moyini yangilashdan iborat. Karterdagi moyning sathi motor to‘xtagandan keyin 15—20 daqiqa 0 ‘tkazib olchanadi. Lozim bolsa, chizg‘ichning yuqorigi bclgisiga qadar moy quyiJadi. Moyni belgidan ortiq quyish porshcn halqalarining qurum bosishiga, ariqchalariga yopishib qolishiga va moyning ortjqcha sarflanishiga sabab bo‘ladi. Porshen halqalari porshen ariqchalariga yopishib qolgan, halqalari va boshqa detallan yeyilgan, sapun tiqilmasi iíloslangan bolsa, moy yonuvehi aralashma bilan birga kuyadi. shuningdck. salnik va qistirmalar jips bo‘lmasa, moy sizadi. Har ikkala holda ham karterdagi moy tez kamayib. ortiqeha isrof boMadi. Moyning bosimini motor ishlab qizigandan keyin tekshirish lozim, chunki yurgizgan zahori moy sovuqligida bosim ortiq boladi. Moy yo'llari ifloslansa, reduksion klapan qadalib qolsa yoki tavsiya etilganidan qovushoq moy ishlatilsa, moy bosimi ortadi. Moy kam yoki suyuq bo‘lsa, moy nasosi va tirsakli val podshipniklari yeyilgan, moy qabul qilgichning sim to*ri kirlangan, moy quvurchalari yorilgan, reduksion va cheklash klapanlari noto‘gln rostlangan bo‘lsa, moy bosimi pasayadi. Dag‘al filtr ifloslansa, moy tozalanmasdan va sovitilmasdan magistralga o‘taveradi, shu sababli moyning harorati ortadi. Har smenadagi texnik xizmat ko‘rsatishda nazorat asbobfarning ko'rsatishi, moyning sizmasligi va nazorat tiqinlar koVdan kechiriladi. Motor to'xtagan zahoti seiurifuganing in ersiya bo'yieha kamida 1 daqiqa shuviillab aylanisliiga quloq solinadi va plastinali dag’al llltrning dastasini 2—.* marta burab valigi aylantiriladi. Texnik \i/mat ko’rsatishda ko'rsalilgan muddallarda dag‘al illtr va scmrifuga tozalanadi va yuvitadi. Motor karteridagi moy bo'shatib olinib o‘rniga yangisi quyiladi. Mayin filtrning fillrlovchi elcmentlari almashiiriladi. Sapunnmg tiqilmasi kcrosin yoki dizcl yonilg‘isida yuvilib. moy bilan namlanib joyiga qo‘yiladi hamda karterni shamollatish li/iniining jipsligi tekshinladi.
Sovitish tizimining vazifasi va turlari Motorda issiqlik energiyasidan yaxshiroq ibydalanish uchun uning silindrkiri, yonish kamerasi, porshenlari va boshqa detaliarining harorati eng qulay darajada boMishi (normal issiqlik rejiniini saqlash) lo/.iin. Motor ortiqcha qizisa, silindrlarga yonuvchi aralashma (yoki havo) kam kiradi, moy suyulib qovushoqligi kamayadi, aralashma uchqun bcrilmasdanoq yonadi, motor dctallari ortiqcha kcngayib, qadalib qoladi. Motor ortiqcha sovitilsa, moyning qovushoqligi ortadi, sifatii yonuvchi aralashma hosil boïmaydi va aralashma tola yonmaydi, yonilgï qisman tomchiga aylanib, karterga oqih tushib, moyni suyultiradi. Har ikkala holda ham motorning detallan tez yeyiladi, quvvati kamayadi va yonilgïning solishtirma sarfi ortadi. Sovitish tizimi motor detallarini sovituvchi mexanizm va asboblardan iborat bo‘lib, zamonaviy motorlar havo yoki suv bilan sovitiladi. Motor havo bilan sovitilganda har qaysi silindri alohida yasalib. silindr va kallak dcvorlari qovurg‘ali qilinadi. Silindrlar mashinaning harakati vaqtida uriladigan havo oqimi hilan (motosikllar) yoki, ko‘- pincha, ventilator hosil qiladigan havo oqimi bilan sovitiladi. Havo bilan sovitiladigan motorning radiatori, suv gïloflari, suv quvurlari boïmaydi, shuning uchun u ixcham va oddiy tuzilgan, unga texnik xizmat ko'rsatish oson. Motor yurgizib yuboriiishi bilan qiziydi, shu sababli kam yeyiladi, havoning issiq-sovuqligi motor ishiga kam ta’sir etadi, ammo venlilatorni harakatga keltirish uchun ko‘proq quvvat sarf boladi. Ko pchilik traktor va avtomobil motorlari suv bilan sovitiladi. Bunda silindr va kallak devorlari ikki qavat qilinib, ularning o'rtasida hosil bolgan bo'shliq (suv gïlofi) da sovituvchi suv aylanib yuradi. Motor suv bilan sovitilganda detallari ortiqcha qi/.imaydi. Silindr bilan porshen orasida ozroq tirqish qoldirish mumkin, bu esa moy sarfini kamayliradi. Suv qavali shovqinni izolatsiya qilishi sababli motorning snovqini kamroq eshitiladi. Suv bilan sovitish ti/imi, suvning aylanish usuliga qarab, termosifon va suvi majburün ayluntiriladigan tizimlarga hoïinadi. Havo oqimi silindrlar (5) ga (10.l-rasm) taqsimlovchi g‘ilof (/) va yo'naltiruvchi to‘siq — deflektorlar (4, 5, X) bilan yo‘naltiriladi. Ventilator (9) lasma bilan tirsakli valning shkividan harakatga keltiniadi. Ventilator daqiqasiga 4700—5100 marta aylanib, taqsimlovchi g‘ilofga 18—24 m/s tezlikda havo oqimini yo'naltiradi. Silindr va kallakning sovitish yu/asim oshirish uchun ular qovurg'ali qilingan. Yo'naltiruvehi to'siqlar havo oqimini silindrlar devoriga yaqinlashtirib, ularning yaxshiroq sovishiga imkon beradi. Shunday qilib, havo oqimi silindr va kallak qovurglalariga urilib, issiqni qisman olib ketadi. 10. l-rasm. Motorni havo bilan sovitish sxemasi: 7 •— taqsim lovchi g'ilof; 2 — m oy rudiatori; 3 — silindrlar; 4, 5 va 8 — deilckiorlnr; 6 — jalu/a; 7 — tortqi; 9 — ventilator Sovituvchi havoning chiqib ketadigan tomoniga har bir ;ilip,dr£a alohidajalu/alar (plastinalar) o‘rnaiilgan. Jalu/a (6) traktorchi .vtu:v«n jovdan boshqariladigan tortqi (7) ga biriklirilgan. Havo sovuq vaqtdu jaluzalarni qisman bcrkitib, issiqlikni kamroq tarqatish mumkin. Ventilator yo‘naltiradigan havo oqimi moy radiatori (2) ga ham ta’sir etadi. Ventilator tasmasi bo'shab kc*.sa, vcntilatorga havo kiradigan sim to‘r ifloslansa, silindr va kallak qovurg‘al?rining orasini chang bossa yoki traktor ortiqeha zo'riqib ishlasa, motor qizib ketadi. Motorning 5 6 7 qizish darajasi kallakka o'rnaulgan dalcliik (6.9-rasm, Kh orqali lovush signali va lampoehkali signalizalor bilan aniqlanadi. Katlak harorali 160— I75°C gacha qiziganda nazorat lampochka yonadi va signal chalinadi. Shuningdek. motor karteridagi moyning harorati ham moiorning qizish darajasini aniqlaydi. Moyning harorali 100— 105 C dan yuqori bolmasligi kvim. Bu csa inoy icrmometri bilan aniqlanadi. Termosifonii sovilish tizimida (10.2-rasrn, a) suv tizimidagi sovuq va issiq suvlarning solishlirma og'irligi farqi hisobiga aylanib yuradi. Motor ishlaganda silindrlarning suv g'ilofi (6) dagi suv isib, ziehligi kamayadi, shu sababli yuqorigi qisqa quvur (.5) orqali ko'tarilib, radiator (/) ga boradi. Radialorda ventilator (2) hosjl qilgan liavo oqimi la’sirida suvib. /ichligi ortadi va pastki qisqa quvur (7) orqali suv g‘ilofga kirib, issiq suvni yuqoriga ko'taradi. Bunday sovitish lizimi boMgan motor yurgizib yuborilganidan kcyin tezroq qiziydi, sovituvchi suvning harakat lezligi motorning vuklanishiga bog‘liq, ya'ni yukhmish qancha ko'p bo‘lsa, suv shuncha ko‘p isib, tezroq harakat qiladi Lekin suv nisbatan sekin harakat qilganligi sababli. sovitish tizimning sig'imi kallaroq bo‘ladi. Natijada motorning vazni ortadi va suv sathi kanaysa (yuqorigi qisqa quvur va radiatordagi suv oqimi uzilsa), motor sovitilmaydi. Termosifon sovitish lizimi traklorlarning yurgizib yuborish motorlaridagina qollaniladi. Suvi majburan axlantiriladigan sovitish tizimi (10.2-rasm. b) ko'pchilik traktor va avtoniobil motorlarida qollanilib, suv marka/dan qochirma nasos (/2) bilan haydaladi. Hu nasos radialorda r.ovigan suvni so'rib olib. silindrlarning suv g'ilofiga haydavdi. g‘ilofda isigan 10.2-rasm- Suv hilan sovilish ti/imlarining sxemalari: a — termosifonii sovitish lizimi; b — suvi majburan aylanliriladigan sovitish tizimlari: / - radiator: 2 — ventilator: 3 parda: 4 — trubka; 5 — yuqorigi qisqa quvur; 6 — suv g'ilofi: 7 — pastki kaita quvur; A’ — bug -havo klapani; V-- term osfat; 10 — term om etr; I I - taqsimla.sh kanali; 12 — suv nasosi; 13 — truhka SLiv c s í* bosim bilan yuqorigi qisqa quvur orqali radiatorga kiradi. Suv majhuriy ravishda tez harakal qilganligi sababli blokning g'ilofidaui issiq suv bilan radiatordagi sovitilgan suvning harorati l'aqat 5— 10 ( larq qiladi. Motorning tirsakli vali qaneha te/, aylansa, nasos bilan Ventilator ham shuncha tez harakal qiüb, motor jadal sovililadi. Motor oniqeha sovib ketmasligi uchun radiatorning oíd tomoni jaluza yoki parda (.?) bilan tolsiladi va yuqorigi qisqa quvurga termostat (9) o'matiladi. Motor yetarli qiziguneha termostat suvni radiatorga o'tkuzmasdan, trubka (13) orqali nasosga qaylaradi. Agar radiatorning tepasiga uchi doim ochiq turadigan trubka (4, o'rnalilib. undan suv huglari atmosferaga chiqaversa, ochiq sovitish tizimi deyiladi. Agar sovitish tizimi inaxsus bug‘-havo klapani (8) bilan atmosferadan ajratib qo‘yilsa, yopiq sovitish tizimi deyiladi. Yopiq sovitish ti/.imida bosim atmosfera bosimidan ortganda hug‘ klapani ochilib, qisman bug‘ni tashqariga chiqaradi, bosim atmosfera bosimidan kamayganda havo klapani ochilib. tizimga lashqaridan havo kiritadi. Yopiq tizimda suvning bug'lanishi, demak, sarfi hain kam bo'ladi, ti/imda quyqa oz hosil boladi, shu sababli bundav ti/im ko'p qollaniladi. Motorning kuchliroq qiziydigan qismlarini jadal sovitish uchun suv silindrlar blokining yuqorigi qismiga suv taqsimlash kanali (//) orqali yo'naltiriladi. Sovitish tizimidagi suvning havorali Iraktoryoki avtomobil asboblari taxtasiga o'rnatilgan termornetr ( 10) ga qarab ku/atib bonladi. Sovitish tizimidagi suvning harorati 80—9l)u( ’ chamasida bo'lishi kerak. 3-§. Sovitish tizimi clemcntlarining tu/ilishi Radiator (10.3-rasm, a) yuqorigi bak ( /), pastki bak (ó) va o‘zak (.5) dan iborat bo‘lib, suvning issig‘ini trubkalar devori orqali havoga tarqatib ‘vuvm sovitadi. 0 ‘zakbir necha qator je/, quvur va plastinalardai: y;".ki!adi Trubkalar qirqimi yumaioq >oki choViqroq 110.3-rasm, b) bo'laii: ■ v -1, sirtini oshirish va trubkalar mustahkamroq bolishi uchun ulargd \upL,¿> jez plastinalar (8) kirgizilib kavshariab qo'yiladi. Ba'zan har qaysi trubkaga qovurg'ali jez lenta (9) o‘raiadi (10.3-rasm, <>)• Lenta trubkali radiatorning (10.3-rasm. d) sovituvehi sirti kattaroq boladi. Radiator o‘zagi baklarga boltlar bilan mahkarnlanadi yoki kavsharlanadi Radiatorning suv quyiladigan boyliqin < Ti h i '¡. ^erkitliüdi. Pastki bakida suv bo‘shatib olinadigati kram (4) boi. Yuqorigi (7) va e 1 0 .3 -ra sm . R ad iator va uning truhkalari: a — radiator; b — cho 'zin ch o q q irqim li, d — Icntuli, e — qovurg'ali je/, lem a o*raigan iru b k a 'a r; / — vuqorigi bak, — tiqin; 3 - o'zak: 4 — bo'shalib olish jo 'm ra g i; 5 — pastki kalia quvur; 6 — pastki bak; 7 — yuqorigi kalla q u vur; ). Havo kiapani (2) ning kuchsiz pruiinasi (3) atmosfera bosimi la'siridan ochilib. quvurcha (4) orqali tashqaridan havo kiradi ( i().4-rasin, a). Bu klapan yuqorigi bakdagi bosim atmosfera bosimidan 0,01—0,04 MPa kamayganda ochiladi. Ventilator ( 10.5-rasm) havo oqirni hosil qiladi. Ventilator gupchak (2) ga mahkamlangan to‘rtta yoki oltita parrak ( /) dan iborat. Gupchak suv nasosi korpusi ( 7) ga o’rnatilib, ikkita sharikii podshipnikda aylanadi. Gupchak shkivi hitta yoki ikkita ponasimon qirqimii tasma (J) bilan ayiantiriladi. Ventilator tasmasi kronshteyn (9) ga o'rnati'gan laranglovchi rolik ( Kf) ni burib yoki ventilator shkivi o'rnatilgan kronshlcynni ko'tarib taranglanadi. Ko‘pincha ventilator va generator bir tasma bilan tirsakli valdan harakatga keltirilib, tasma generatorm burib qo‘yish bilan taranglanadi. Suv nasosi sovitish tizimida suvni majburan harakatga kdtiradi. Traktor va avtomohil motorlarida. asosan, markazdan qochirma tipdagi 10.4-ra.sm. Bug'-havo klapanli radiator tiqini: a - lashqaridai: havo kirishi; b - laslujariga bug1 chiq ishi; /— bug' klapani; 2 - Ikivo klapani; 3 — kuchsi/ prujina; 4 — quvurcha; 5 — kuchli prujina suv nasosi qollaniladi. Suv nasosi (10.6-rasni) moiorning blok-karieri
Ish paytida dvigatel qismlari nafaqat mexanik, balki jiddiy issiqlik ta'siriga ham ta'sir qiladi. Ba'zi tarkibiy qismlarning qizib ketishiga olib keladigan ishqalanish kuchiga qo'shimcha ravishda, vosita havo / yoqilg'i aralashmasini yoqadi. Ayni paytda juda katta miqdordagi issiqlik energiyasi ajralib chiqadi. Harorat, uning ba'zi bo'limlarida dvigatelning modifikatsiyasiga qarab, 1000 darajadan oshishi mumkin.
Metall elementlar qizdirilganda kengayadi. Perekal ularning mo'rtligini oshiradi. Haddan tashqari issiq muhitda havo / yonilg'i aralashmasi o'z-o'zidan yoqib yuboriladi va natijada blokda portlash sodir bo'ladi. Dvigatelning haddan tashqari qizishi bilan bog'liq muammolarni bartaraf etish va jihozning optimal haroratini saqlab turish uchun avtomobil sovutish tizimi bilan jihozlangan.