Samarqand davlat universiteti қозон миллий тадқИҚотлар технология университети

 
1.5-misol. Issiq qonli hayvonlar, shu jumladan odamlar, deyarli har 
doim tana temperaturaini ushlab turadi. Bu bir qator salbiy teskari 
bog„liqliklar bilan ta‟minlangan. Agar atrof-muhit temperaturai pasayib 
ketsa, tananing sovishiga to„sqinlik qiladigan jarayonlar ishlaydi: 
masalan, jun uchida turadi, issiqlik uzatishni kamaytiradi; qaltirash 
paydo bo„ladi va qaltiragan mushaklar ishlaganda issiqlik ajralib chiqadi 

---

15 
(odamda jun yo„q, lekin uni ko„tarish mexanizmi saqlanib qolgan - 
terida qumursqa yurgandek holat paydo bo„ladi – avlodlar tuklarini 
ko„taruvchi mikro muskullar tarangllashadi). Agar temperatura juda 
yuqori bo„lsa, ter ishlab chiqarish ko„payadi, uning bug„lanishi ortiqcha 
issiqlikni olib ketadi. Ushbu teskari bohliqlik sistema gomeostazni 
ta‟minlaydi - bu sistemaning mavjudligiga tahdid solmaydigan parametr 
qiymatlari chegarasida o„z holatini saqlab qolish uchun juda ko„p 
sistemalarning xossasidir. 
 
1.6-misol. Atom bombasi qanday portlaydi? Uran yoki plutoniy 
massasiga tushgan neytron (masalan, kosmik nurlar ta‟sirida hosil 
bo„ladi) yadroning bir nechta neytron hosil bo„lishi bilan 
parchalanishiga olib keladi. Bu ijobiy teskari bog„liqlik. Ba‟zi neytronlar 
uchib ketadi - bu salbiy teskari bog„liqlik. Agar metallning massasi 
kritik massadan kam bo„lsa, salbiy teskari bog„liqliklar ustunlik qiladi va 
sistema barqaror bo„ladi. Agar kritik massa oshib ketsa, sistema portlash 
sodir bo„ladi. 
Sistemalarga kirishlar tasnifi haqida. Kirish ta‟sirlarini (ularni 
ko„pincha sistemaga ta‟sir etuvchi omillar deb ataladi) ikkita asosiy 
guruhga bo„lish mumkin. Birinchisi, nazorat qilinadigan omillar. Bu 
ta‟sirlar, biz ularning kattaligini bilamiz yoki hech bo„lmaganda kerak 
bo„lganda bilamiz. O„z navbatida, bu omillar guruhi boshqariladigan va 
boshqarilmaydiganlarga bo„linadi. Boshqariladigan (nazorat qilinadigan) 
omillar jarayonni boshqarish, uning ish faoliyatini yaxshilash uchun 
ataylab qiymatlari o„zgartiriladigan (to„g„rilanadigan) omillar.
Boshqarilmaydigan omillarning ahamiyatini bilishimiz mumkin, 
lekin ularni o„zgartira olmaymiz, yoki ularni o„zgarmay qoldiramiz, yoki 
ular qandaydir tarzda bizning irodamizdan tashqarida bo„ladi va faqat 
shu o„zgarishlarga moslashamiz. Omillarning boshqarilmasligiga 
kamida uchta sabab bor:
1) uning o„zgarishi deyarli mumkin emas - masalan, bu o„rnatilgan 
apparatning o„lchami;
2) uni o„zgartirish mumkin, lekin u juda qimmat - masalan, 
qurilmaga kiritiluvchi xom-ashyoning tarkibi;
3) u jarayonga unchalik ta‟sir qilmaydi va uni tartibga solish o„rinli 

---

16 
emas - masalan, yoqish uchun beriladigan havo tarkibidagi 
argon miqdori.