Samarqand davlat universiteti turaev b. X., Nizamov a. N
Yangi tarixiy maktab iqtisodiy kontseptsiyalari
Download 1.88 Mb. Pdf ko'rish
|
|
9.2. Yangi tarixiy maktab iqtisodiy kontseptsiyalari Mazkur maktab XIX asrning 70- yillariga kelib shakllangan, va yangi tarixiy maktab nomini olgan. Uning tarkibiga oldingiga nisbatan ko`proq olimlar kirib, uning boshida Gustav Shmoller (1839-1917) turgan. yuqorida aytib o`tilganidek, u Avstriya maktabi asoschisi K.Menger bilan metodologik munozaralarni yuritgan. Mazkur munozara davomida Shmoller, abstrakt uslubini to`liq inkor etib, bu uslubni, u izolyatsiya uslubi deb atagan. Shu bilan birgalikda, u o`z tarafdorlari bo`lmish Rosher va Xil`debrandni ham tanqid etib, ular umumiy tarix nazariy natijalariga juda ham ko`p e`tibor berishliklarida ayblagan. Shmoller, barcha iqtisodiy qonuniyatlarni inkor etib, faqatgina jamoatchilik tizimi barcha elementlari yagonaligi va tengligini ta`kidlagan. Uning ta`kidlashicha, xalq xo`jaligi, jamoatchilik hayotining bir qismi, ijtimoiy tananing tomonidir va faqatgina boshqa ijtimoiy hodisalar bilan bir qatorda qabul qilinishi lozim. Buning natijasida, - deb yozgan edi yirik iqtisodiy fikr tarixchisi E. Shumpeter, - inson motivatsiyalari paydo bo`lgan barcha tarixiy komplekslari iqtisodiyot kabi to`la ravishda o`rganilishi lozim. Bunday yondashuvda Shumpeter ham ijobiy, ham salbiy tomonlarni ko`rgan. Garchi bunday tadqiqotlar, - deb yozgan edi u, - alohida teoremalar yaratish imkoniyatini bermasada, ular muvofiq ravishda tayyorlangan ongda turli fikrlarni uyg`otib, bu fikrlar ham aniq qadriyatlarga ega bo`lishi mumkin. Ular, aniq assotsiatsiyalar asosiga aylanib, o`ziga xos, yoki ijtimoiy - iqtisodiy jarayonlar tushunilishini ta`minlashi, tarixiy perspektiva hissini uyg`otishi, yoki zarur bo`lsa, belgilash imkoniyati bo`lmagan, yoki qiyin bo`lgan narsalar orasidagi organik, o`ziga bog`liqlikni aniqlashi mumkin. Ammo, Shmoller maktabining yosh namoyandalari orasida, tarixiy qonuniyat g`oyalariga nisbatan qaytish kuzatilgan edi. Masalan Karl Byuxer (1847-1930), o`zining «Xalq xo`jaligi yuzaga kelishi» asarida (1893), iqtisodiyotning uzoq muddatli xo`jalik aloqalari sifatida rivojlanishining uch bosqichini ajratadi: ya`ni yopiq uy xo`jaligi va shahar xo`jaligi. Bunda mahalliy bozor hajmidagi xo`jalik aloqalari zarur (ya`ni shahar va qishloq orasidagi aloqa sifatida) va xalq xo`jaligi, bunda tovarlar qator xo`jalik sub`ektlari qo`lidan o`tib, keyingina iste`molchi qo`liga etib keladi.Shmollerning o`zi ham, o`zining «Xalq xo`jaligi haqida umumiy ta`lim ocherki» nomli (1900-1904) yakuniy asarida to`liq empirizm g`oyalariga yondashgan. 85 Yangi tarixiy maktab, yagona Germaniya davlati shakllanishi davrida rivojlanib, mazkur davlat 1871 yilda yuzaga kelganligi sababli, hukumatning iqtisodiyotdagi roli masalasi uning tadqiqotlarida katta o`rin egallaydi. Mazkur masala bilan ayniqsa G. Shmoller va Lui Brentano faol shug`ullanishgan (1874- 1931). Yangi tarixiy maktab namoyandalari tomonidan “hukumat sotsializmi” nazariyasi ilgari surilgan (ommaviy axborot vositalarida u kadeter sotsializm nomini olib, rus tiliga professor sotsializmi deb tarjima qilinadi, zero kateder nemis tilidan kafedra ma`nosini bildirib, bu ma`noda professorlarning kafedra doirasida faoliyat yuritishi ko`zda tutilgan). Hukumat sotsializmi, iqtisodiy liberalizm va marksistik sotsializm kontseptsiyalari orasidagi uchinchi yo`l sifatida talqin qilingan. Hukumat sotsializmi tarafdorlaridan biri A.Gel`t yozishicha, murakkab konservatizm va ijtimoiy inqiloblarga, u qadamba-qadam ilgarilab borilayotgan ijobiy isloxotlarni qarshi qo`ygan. Bunda so`z, asosan, barchaga birdek huquqlarni ta`minlab beruvchi qonunlar ishlab chiqarilishiga qaratilib, bunday huquqiy ta`minot birinchi navbatda jamiyatning quyi tabaqa vakillariga ta`minlab berilishi lozim edi (mehnat qonunchiligi). Shu bilan asosidan kasaba uyushmasi harakati rivojlanib, uning asosida ijtimoiy sug`urta tizimi, kooperatsiyani rivojlanishi yuz berdi (iste`mol ishlab chiqarish kredit kooperatsiyalari), umumiy boshlang`ich ta`lim esa, qonun darajasiga ko`tarildi. Hukumat sotsializmi nazariyasining umumlashtirish maqsadi esa, sinfiy tinchlik va iqtisodiyotning samarali rivojlanishi ilgari surilgan. Shunga o`xshash g`oyalar, ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarida Germaniyada rivojlantirilgan ijtimoiy bozor xo`jaligi kontseptsiyasida ham mujassamlashgan edi. Amalda esa, hukumat sotsializmi g`oyalarini 1872 yilda yaratilgan yangi ijtimoiy maktab namoyandalari tomonidan ilgari surilgan ijtimoiy siyosat ittifoqi ishlab chiqgan. Mazkur ittifoq doirasida, olimlar, siyosatchilar va tadbirkorlar birlashgan holda, barcha ijtimoiy keskinliklar faqatgina reformalar yo`li bilan hal etilishi lozimligi g`oyasi ilgari surilgan. Shu bilan birgalikda, ittifoq, mo„ayyan masalalarni ko`tarar, va ularni tadqiq etish uchun grantlar ajratgan holda, tadqiqotchilar natijalarini hukumat organlari va ommaviy axborot vositalariga etkazgan. Tarixiy maktab kontseptsiyalaridan farqli o`laroq, keyingi bosqich, eng Yangi tarixiy maktab namoyandalari, asosan XX asrning 60-yillaridan keyin rivojlanib, asosiy e`tiborni abstraktsiyalarga qaratgan holda, uni tarixiy yondashuv bilan bog`lashga harakat qilishgan. Ularning nazariyalari, o`sha davrlarda keng rivojlanib borayotgan sotsiologiya bilan bog`liq edi. Bundan tashqari, o`sha davrlarda mashhur bo`lgan faylasuflar V. Vindel`bandt, G. Richard va V.Dil`tey ta`siri ostida ular, iqtisodiyot fanini tushunuvchilar sinfiga kiritishgan (masalan Dil`tey yozganidek, - biz tabiat fenomenlarini tushuntiramiz va madaniyat 86 fenomenlarini tushunamiz). Iqtisodiyot faniga nisbatan bunday yondashuv nazariy va empirik nazariyalariga qarama-qarshi nazariya sifatida qabul qilingan. Mazkur maktabning eng yorqin namoyandasi Verner Zombart edi (1863- 1941), uning eng yorqin fundamental asari «Zamonaviy kapitalizm» deb nomlanadi. Mazkur asar doirasida, muallif iqtisodiyot rivojlanishini tadqiq etgan holda kapitalizmdan oldingi bosqichni ajratib, uni erta rivojlangan va kechki kapitalizm bosqichlariga bo`lgan, va bu jarayon boshlanishi, birinchi jahon urushi yillariga to`g`ri kelishini ta`kidlagan. Bundan tashqari, Zombart, keyingi bosqich prognozlarini ham «Kapitalizm kelajagi» (1932) nomli asarida keltirib o`tgan. Mazkur bosqichni muallif “tashkiliy kapitalizm” deb atab, uning asosiy xususiyatlari sifatida, iqtisodiyotning hukumat tomonidan nazorat etilishi va xususiy, jamoatchilik (korporativ) va hukumat mulklarini ajratgan. Zombart, iqtisodiy tizim nazariy tushunchasini ishlab chiqarilishiga kiritib, bu tushuncha ostida u hayot xilma - xilligini tarixan ta`minlab beruvchi mantiqiy yagonalikka yo`naltirilgan xo`jalik tizimi tushunchasi haqida fikr yuritishgan. 1925 yilda, u “xo`jalik hayoti” tartibi nomli asarini nashr etib, unda iqtisodiy tizim tavsifini berib o`tgan, va bu tizimni uch qismga bo`lgan: ya`ni ruhiy (iqtisodiy, ruh, an`analar) shakl (iqtisodiy tashkiliylik) va boshqaruv, uslubiy (ishlab - chiqarish va muomila davomida qo`llaniladigan texnika) va har - bir qismni mazmuniy jihatdan ochib bergan. Zombartning yozishicha, - har - bir tizimni aniq tarixiy material bilan to`yintirgan holda, istalgan tarixiy va hududiy belgilangan iqtisodiyot qiyosiy tahlilini yaratish mumkin deb ta`kidlagan. Eng yangi tarix maktabining yorqin namoyandalaridan yana biri mashhur sotsiolog Maks Veber bo`ldi (1864-1920). Zombartdan farqli o`laroq, Veberning mashhurligi XX asr davomida o`sib bordi. Uning asarlari orasida «Kapitalizm ruhi va protestantlik etikasi» (1905), «Jahon dinlari xo`jalik etikasi» (1916-1919) va «Iqtisodiyot va jamiyat» (1920) asarlarini tilga olish mumkin. Veber ijtimoiy faoliyatning to`rt turini ajratgan: ya`ni butun ratsional, qadriy ratsional, samarali va an`anaviy. Bular orasida, mumtoz siyosiy iqtisod va marjinalizm ruhida ratsional faqatgina birinchi turdagi faoliyatlar bo`lib, qadriy ratsional harakatlar inson mo„ayyan ma`naviy qadriyatlarga ega bo`lganligida amalga oshirilishi, affektiv (hissiy) va an`anaviy harakatlar esa mantiq bilan bog`liq emasligi, ya`ni noratsional ekanligi ta`kidlangan. Veber tomonidan ijtimoiy munosabatlar tadqiqoti uchun qo`llanilgan yana bir toifa ideal tur tushunchasidir. Bir tomondan, bu ijtimoiy munosabatlar tizimi abstrakt nazariy modeli bo`lib, boshqa tomondan ideal tur tarixiy tavsifga ham egadir. Xuddi Zombart kabi, Veber ham kapitalizmni tadqiq etib, uning fikricha, kapitalizm daromad olish istagiga asoslangan xo`jalik faoliyatidir. Shu bilan birgalikda, Veber fikricha, kapitalizm aniq tarixiy tavsifga ham ega. Sof iqtisodiy 87 aspektda, - deb yozgan edi u, - madaniyatning tarixiy asosi butunjahon muammosidir. Kapitalistik faoliyat emas, turli mamlakatlarda, va turli davrlarda o`zgariuvchan formadir, kapitalizm o`z turi asosida ham avantyuristik, ham savdo, ham urushga yo`naltirilgan, ham siyosiy, ham boshqaruv va daromad olish istagi bilan bog`lanishi mumkin. Bizni esa faqatgina burjua sanoat kapitalizmi yuzaga kelishi qiziqtiradi. Veberning fikricha, oxirgi holat, to`liq ravishda ratsionaldir, unda xo`jalik ratsional yuritilishi, ratsional hukumat boshqaruvi, ratsional huquq, madaniyat, din va fan birlashgan. Shu bilan birgalikda, Veber fikricha mazkur ideal tur, aniq vaqtda, aniq joyda shakllangan, ya`ni XVI-XVII asrlar davomida Shimoli - G`arbiy Evropada. Mazkur tur ruhi paydo bo`lishi asosiy omillaridan biri, protestantlik dini bo`lib, ayniqsa uning Kal`vinistik varianti kapitalizm rivojlanishiga katta hissa qo`shgan. Protestantizm birinchidan, shaxs mustaqilligi uchun, uning to`g`ridan-to`g`ri cherkov ierarxiyasidan qat`iy nazar xudo bilan muloqotga kirishish huquqini, ikkinchidan esa, rohiblikdan voz kechgan ravishda faol dunyoviy faoliyat, uchinchidan esa, boylikni sarflash emas, uni investitsiya etishni ko`zda tutuvchi boy shaxsning sodda hayoti hisobiga boylik orttirish tarafdori bo`lgan. Veberning fikricha mazkur diniy etika, ishbilarmonlik sohasiga transformatsiya etilib, buning natijasida, Evropa tadbirkorlari mehnatkash, rostgo`y va asketizm tarafdorlari sifatida shakllanishgan. Birinchi navbatda fuqarolar erkinligiga asoslangan ratsional - siyosiy tizim uchun, O`rta Asr Evropa shaharlari boshqarish tizimi asos bo`lgan. Ratsional boshqarish Veberda byurokratiya nomini olgan (mazkur so`zning ijobiy ma`nosida) va shaxs siyosiy va iqtisodiy erkinliklarini himoya etuvchi tashkilot va qonunlar tizimini yaratgan. Nihoyat, ratsional fan, o`z tadqiqotlarining amaliyotga tadbiq etish maqsadini o`z oldiga qo`ygan holda, texnikani yaratilishi, hamda Evropa sanoat asosini shakllantirishni maqsad qilib olgan. Veberning zamonaviy kapitalizmni shakllanishi haqidagi mazkur nazariyasi, hanuz qiziqish va munozaralarni keltirib chiqarmoqda. Eng yangi tarixiy maktab namoyandasi bo`lmish Artur Shpitxoff (1873- 1957), Germaniya iqtisodiy kon`yunkturasining yirik namoyandalaridan biri edi. Shu bilan birgalikda, umumiy ravishda, ko`pchilik institutsionalizm namoyandalari uchun xos bo`lgan iqtisodiyotning doimiy o`zgaruvchanligi haqidagi nazariyani ilgari surgan. Bundan tashqari, uning tomonidan, nafaqat har - bir milliy iqtisodiyotni, balki uning rivojlanishining har - bir bosqichini ham alohida iqtisodiy nazariya tomonidan tadqiq etish lozimligi haqidagi g`oyalar ilgari surilgan. Download 1.88 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|