Samarqand davlat universiteti yusupov r. K. Ijtimoiy ishga kirish

va O‘zbekiston tajribalari.
 
Salomatlik tushunchasi. Salomatlikka doir muammolar. 
Ijtimoiy ish xodimlari aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlariga 
ko‘mak berishlari bilan birgalikda, aholini salomatligi bilan bog‘liq 
muammolarini hal qilishga ham e’tibor qaratadilar. Salomatlik–umuman 
organizmning hamda uning barcha organlarining o‘z funksiyalarini 
bajarishga to‘la qodir bo‘lgan holati, kasallikning mavjud emasligidir. 
Inson salomatligini muhofaza qilish (sog‘liqni saqlash)–davlat 
tomonidan aholini ijtimoiy himoyalash vazifalaridan biridir. Jahon 
miqyosida insoniyat salomatligini muhofaza qilish muammolari bilan 
Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti shug‘ullanadi. Jahon sog‘liqni saqlash 
tashkilotining Ustavi salomatlikni “Inson organizmining organlari va 
tizilishini o‘rab turgan ishlab chiqarish va ijtimoiy muhit bilan 
mutanosib bo‘lganida to‘la jismoniy, ma’naviy, ijtimoiy sog‘ligining 
holati” sifatida talqin etadi
49
. 
Ushbu tushunchada salomatlikning uchta: jismoniy, psixik va 
ijtimoiy tarkibiy xususiyatlari qamrab olingan.
Jismoniy salomatlik–organizm barcha organlari va tizimlari 
me’yorida amal etib turgan tabiiy holatdir. 
Psixik salomatlik deyilganda fikrlash darajasi va sifati, diqqat va 
xotiraning hamda irodaning rivojlanganligi, hissiy barqarorlik darajasi
anglanadi. 
49
Сайт Всемирной организации здравоохранения: 
http://www.who.int/features/factfiles/ageing/ru
. 

---

162 
Ijtimoiy salomatlik inson ijtimoiy hayoti asosini tashkil etadigan 
axloq prinsiplari asosida belgilanadi, ya’ni bu insonning muayyan 
jamiyatdagi hayot faoliyatidir. Mazkur xislatlar, eng avvalo, insonning 
mehnatga munosabati axloqqa va turmush tarziga zid xulq va odatlarga 
faol qarshi turishini nazarda tutadi. 
Tibbiy-sanitariya statistikasida shaxsiy darajadagi salomatlik 
deyilganda insonda kasalliklarning mavjud emasligi, jamiyat darajasida 
esa–o‘lim, kasallanish va nogironlik darajasining pasayishi jarayonlari 
tushuniladi. Bunda quyidagi tushunchalar o‘zaro farqlanadi: 
- shaxsiy salomatlik–alohida insonning salomatligi; 
- guruhiy salomatlik–ijtimoiy va etnik guruhlarning salomatligi; 
- mintaqaviy salomatlik–ma’muriy hududlardagi aholining 
salomatligi; 
- ijtimoiy salomatlik–umuman jamiyat salomatligi. 
Ijtimoiy salomatlikni baholash uchun quyidagi tibbiy-demografik 
ko‘rsatkichlardan foydalaniladi: 
1. 
Aholi tabiiy harakatining ko‘rsatkichlari: 
- tug‘ilish; 
- umumiy va yosh guruhlaridagi o‘lim; 
- aholining tabiiy ko‘payishishi; 
- nikoh va hokazolar. 
2.Aholining mexanik harakati ko‘rsatkichlari: 
- migratsiya; 
- immigratsiya; 
- integratsiya. 
3. Kasallanish va uning tarqalishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar. 
4. Nogironlik darajasi. 
5. Aholining jismoniy holati va rivojlanishi ko‘rsatkichlari. 
Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, 
salomatlikning holatiga turmush sharoitlari va turmush tarzi, 
ovqatlanish, irsiyat, tashqi muhit, tabiiy sharoitlar va sog‘liqni 
saqlashning ahvoli ta’sir ko‘rsatadi. 

---

163 
Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti nuqtaui nazaridan odamlarning 
salomatligi–ijtimoiy xususiyatdir, shuning uchun ijtimoiy salomatlikni 
baholash uchun quyidagi ko‘rsatkichlardan foydalanish tavsiya etiladi: 
- yalpi ichki mahsulot hajmida sog‘liqni saqlashga xarajatlar 
ulushi; 
- birinchi tibbiy-sanitariya yordamdan foydalanish imkoniyati; 
- aholini emlash darajasi; 
- homiladorlarning malakali personal tomonidan tekshirilishi 
darajasi; 
- bolalarni ovqatlantirish ahvoli; 
- bolalar o‘limining darajasi; 
- kutilayotgan o‘rtacha umr davomiyligi; 
- aholining sanitar-gigienik savodxonligi. 
Sog‘liqni saqlash xizmatlari bilan qamrab olishning ko‘rsatkichlari 
tibbiy yordamga muhtoj aholining sog‘liqni saqlash sohasida eng muhim 
choralar bilan amalda qamrab olinganligi darajasini ifoda etadi. Bunday 
choralarga quyidagilar kiradi: 
- ayollarga homiladorlik va tug‘ish paytida malakali tibbiy xizmat 
qo‘rsatish; 
- reproduktiv salomatlik sohasidagi xizmatlar; 
- bolalarning yuqumli kasalliklarga chalinishining oldini olish 
maqsadlarida emlash; 
- bolalarning A guruhi vitaminlari bilan ta’minlanishi; 
- bolalar, o‘smirlar va katta yoshdagilarning kasalliklarini 
davolash. 
Odatda 
bunday qamrab olish qo‘rsatkichlari muayyan 
kasalliklardan davolangan yoki profilaktikadan o‘tgan odamlar sonini 
tibbiy yordam olish huquqiga ega yoki tibbiy yordamga muhtoj aholi 
soniga bo‘lish orqali aniqlanadi. Masalan, bir yoshgacha bo‘lgan 
bolalarni emlash bilan qamrab olish ko‘rsatkichi u yoki bu aniq bir 
vaksina olgan bolalar sonini har bir mamlakatdagi bir yoshgacha bo‘lgan 
bolalar umumiy soniga bo‘lish orqali hisoblab chiqiladi. Umuman, 
salomatlik ko‘rsatkichlari to‘g‘risidagi global hisobotlarda asosiy e’tibor 
mamlakat bo‘yicha o‘rtacha ko‘rsatkichlarga qaratiladi.

---

164 
Shu bilan birga, mamlakat ichkarisida hamda aholining turli 
guruhlari salomatligi va sog‘liqni saqlash xizmatlari ko‘rsatkichlari 
to‘g‘risidagi ma’lumotlar ham muhimdir. Ushbu ma’lumotlar sog‘liqni 
saqlash sohasidagi tengsizlikni aniqlashga yordam beradi. Bunday 
tengsizlikka ijtimoiy-iqtisodiy ahvol (ta’lim darajasi, mashg‘ulot turi, 
farovonlik yoki uy xo‘jaliklari daromadi darajasi), geografik joylashish, 
etnik mansublik, jins kabi omillar sabab bo‘lishi mumkin. 
U yoki bu mamlakat aholisi salomatligining ahvoli to‘g‘risida 
tug‘ilgan paytda kutilayotgan umr davomiyligi, shuningdek, besh 
yoshgacha bo‘lgan bolalar o‘limi (tug‘ilganidan bir yoshga hamda besh 
yoshga to‘lgunicha o‘lim ehtimoli) hamda katta yoshdagi aholi o‘limi 
(15-60 yoshda o‘lim ehtimoli) ko‘rsatkichlari bo‘yicha xulosa chiqarish 
mumkin. 
Jamiyatdagi sog‘liqni saqlash ahvolini to‘g‘ri baholash uchun 
bolalar o‘limi darajasi va bu sohadagi tendensiyalar nihoyatda muhim. 
Chunki jahonda barcha o‘limlarning deyarli 20,0% besh yoshgacha 
bo‘lgan bolalar ulushiga to‘g‘ri keladi. Neonetal o‘lim (tug‘ilgandan 
keyin dastlabki 28 kun ichida o‘lim holatlari) ko‘pgina mamlakatlarda, 
ayniqsa daromad darajasi past bo‘lgan mamlakatlar aholisi o‘rtasida 
tez-tez uchraydi. 
Kutilayotgan umr davomiyligi mazkur vaqtda aniq bir sharoitlarda 
mavjud o‘lim koeffitsienti hisobga olingan holda u yoki bu odam necha 
yil umr ko‘rishi mumkinligini baholash imkoniyatini bersa ham mazkur
shaxsning butun umri davomidagi salomatligi aholi to‘g‘risida biror 
ma’lumot bera olmaydi. O‘lim to‘g‘risidagi statistika ma’lumotlarining 
o‘zi aholi turli guruhlari salomatligining ahvolini baholash va taqqoslash 
uchun yetarli emas. Chunki ularda salomatlik uchun o‘limga olib 
bormaydigan oqibatlar to‘g‘risida biror ma’lumot mavjud emas. 
Aksincha, “tug‘ilgan paytda kutilayotgan umr davomiyligi” 
ko‘rsatkichi odam kasallanish yoki jarohat olishi oqibatida nosog‘lom 
bo‘lsa ham o‘rtacha necha yil umr ko‘rishi mumkinligidan dalolat 
beradi. Shu sababli ushbu ko‘rsatkich salomatlik uchun o‘limga olib 
keladigan va olib kelmaydigan oqibatlar va nogironlik turlarini hisobga 

---

165 
olmaydi. Bunday xastalik va nogironlik holatlari orasida jahonda eng 
tarqalganlari-karlik, ko‘zi ojizlik va ruhiy-asab kasalliklardir. 
Zamonaviy jamiyatlarda sodir bo‘layotgan transformatsion 
jarayonlar inson hayotiy faoliyatining barcha sohalarida tarixan 
shakllangan ijtimoiy-madaniy me’yor va qadriyatlarning o‘zgarishiga, 
turmush tarzi, kundalik hayot va mehnat faoliyati, turli guruhlar va 
qatlamlarning mavqeyi va maqomiga o‘z ta’sirini o‘tkazmoqda. Odatda 
bu kabi o‘zgarishlar va burilishlar aholining ijtimoiy ojiz qatlamlari, 
jumladan, nogironligi bor kishilar ijtimoiy-huquqiy, tibbiy-fiziologik 
holatida keskin aks-sado beradi.
So‘nggi yillarda yolg‘iz keksalar va nogironlik muammosi ayniqsa 
dolzarb va keskin tus oldi. Bu nogironlarning mutlaq va nisbiy sonini 
ko‘payishi, 
shuningdek, 
jamiyatning 
jumladan 
nogironlarning 
o‘zlarining ushbu muammoga nisbatan munosabatining o‘zgarishi bilan 
bog‘liq. Butunjahon Sog‘liqni saqlash tashkilotining 2011 - yildagi 
ma’ruzasiga ko‘ra, jahonda 1 mlrd. dan ortiq kishi nogironlikning u yoki 
bu shaklidan aziyat chekmoqda. Bu jahon aholisining 15%ni tashkil etib, 
15 yosh va undan katta yoshdagi 110 mln (2,2%) dan 190 mln (3,8%) 
gacha bo‘lganlar hayotiy faoliyatida turli mashaqqatlarni boshidan 
kechiradi. Bu ko‘rsatkichlar rivojlangan davlatlarda aholi qarib borishi 
va surunkali kasalliklar salmog‘ining oshib borishi bilan kuzatilmoqda
50
. 
Ularning taxminan 80 foizi rivojlanayotgan mamlakatlarda yashaydi. 
Ko‘plab davlatlarda nogironlar malakali tibbiy xizmatdan foydalanish, 
ta’lim olish, jamoat transportida yurish, ayniqsa, ishga joylashishda 
muammolarga duch kelmoqdalar. Bu ko‘rsatkichlar 1970 - yilda 10%ni 
tashkil qilgan bo‘lib, shu davr maboynida dunyo miqyosida nogironligi 
bor insonlar yana 5%ga ko‘payganligi aniqlangan. Sababi, dunyo 
miqyosida aholi qarishi (ayniqsa rivojlangan davlatlarda), surunkali 
kasalliklar ko‘payishi kuzatilmoqda. Nogironlikni belgilashning ilmiy 
metodologiyasi takomillashmoqda va aniq tashxislash o‘lchovlari 
50
Всемирный доклад об инвалидности / Всемирная организация здравоохранения; 
Всемирный банк, 2011.
http://www.who.int/features/factfiles/disability/ru/
. Дата обращенияк 
ресурсу26.12.2016. 

---

166 
amalga oshirilmoqda. Istiqbolda esa nogironlikning yanada keng 
tarqalishi bashorat qilinmoqda
51
. 
Hozirda nogironlik yoki invalidlik (lot. - invalidus - so‘zma-so‘z 
“kuchli emas”) insonning hayotiy faoliyatini jismoniy, aqliy, sensorli 
yoki ruhiy og‘ishlar natijasida cheklanganligini anglatadi. Xalqaro 
Sog‘liqni saqlash tashkiloti Ustaviga ko‘ra sog‘liq insonning bosh 
huquqlaridan biri bo‘lib-u nafaqat kasallik va jismoniy nuqsonlardan 
xolilik, balki jismoniy, ma’naviy va ijtimoiy muvaffaqiyat, farovonlik 
holatidir
52
.
Ijtimoiy sog‘lomlik esa–aholining biologik va ijtimoiy omillar 
majmuasi ta’sirida shakllangan salomatligi bo‘lib, u mavjud ijtimoiy-
siyosiy va iqtisodiy tuzilma xususiyatlaridan kelib chiqib mehnat, 
maishiy, oziq-ovqat, hordiq, ta’lim va madaniyat, sog‘liqni saqlash kabi 
sohalarning barqaror faoliyati mahsulidir.