Samarqand davlat universiteti yusupov r. K. Ijtimoiy ishga kirish

Nogironlik tushunchasini tavsiflovchi omillar va yondoshuvlar. 
BMT Nogironlar huquqlari Deklaratsiyasi tomonidan 1975 yilda qabul 
qilingan ta’rifga ko‘ra “nogironlik deganda – shaxsning jismoniy va 
aqliy imkoniyatlarini tug‘ma yoki orttirma yetishmovchilik tufayli 
mustaqil holda shaxsiy yoki ijtimoiy ehtiyojlarini butunlay yoki qisman 
ta’minlay olmasligi” tushuniladi
53
. Nogironlik - jismoniy, aqliy, ruhiy 
yoki sensor (sezgi) rivojlanishida nuqsonlari sababli ijtimoiy, madaniy, 
qonunchilik va boshqa to‘siqlarga duch kelishi oqibatida jamiyatga 
integratsiyalashuvida murakkabliklarga duch keladi va oilaviy yoki 
ijtimoiy hayotda to‘laqonli ishtirok etish imkonining cheklanganligidir. 
Nogironlarga teng imkoniyatlar yaratishning Standart qoidalariga 
ko‘ra, “nogiron” atamasi, ijtimoiy himoya tizimi sohasi,qo’llanilishida 
bir qator cheklanishlarga ega sanaladi. Individ jismoniy, aqliy yoki 
sensor nuqsonlari yoki sog‘lig‘ining holati yoki psixik kasalliklar bois 
nogiron bo‘lib qolishi mumkin. Bu kabi nuqsonlar o‘z xususiyatiga 
51
Всемирный доклад об инвалидности / Всемирная организация здравоохранения; 
Всемирный 
банк, 
2011. 
URL: 
http://www.who.int/disabilities/world_report/2011/summary_ru.pdf
. Дата обращенияк ресурсу 
26.12.2016. 
52
http://www.who.int/features/factfiles/disability/ru/
 
53
Думбаев А.Е., Попова Т.В. Инвалид, общество и право. Алматы: Верена, 2006. –17 с. 

---

167 
ko‘ra, doimiy yoki vaqtinchalik bo‘lishi mumkin
54
. Nogironlikning 
yuqorida ko‘rsatilgan rasmiy ta’riflari mavjud bo‘lishiga qaramasdan 
ilm-fan vakillari bu talqinlar nogironlikning asl mohiyatini batafsil 
izohlay olmaydi, deb biladilar. Shu bois fan olamida ushbu hodisa 
atrofida turli bahs-munozaralar hamon davom etmoqda.
1991- yilda qabul qilingan “Nogironlarni ijtimoiy himoya qilish 
to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining 1-moddasida ushbu 
tushunchaga quyidagicha ta’rif beriladi: “Jismoniy yoki aqliy nuqsonlari 
borligi tufayli turmush faoliyati cheklanganligi munosabati bilan ijtimoiy 
yordam va himoyaga muhtoj bo‘lgan shaxs nogiron hisoblanadi. Shaxsning 
turmush faoliyati cheklanganligi uning o‘z-o‘ziga xizmat qilish, yurish, 
yo‘lni topa olish, muloqot qilish, o‘z xatti-harakatini nazorat etish, 
shuningdek, mehnat faoliyati bilan shug‘ullanish qobiliyati yoki imkoniyatini 
to‘la yoxud qisman yo‘qotganligida ifodalanadi”
55
. 
Nogironlik tushunchasiga ta’rif bergan E.R.Yarskaya-Smirnova va 
E.K.Naberushkinalarning fikriga ko‘ra “Nogironlik–nogiron insonlar 
organizmidagi turli kasalliklarning og‘ir kechuvchi oqibati bois 
me’yoriy rivojlanishida buzilishlar, tashqi ko‘rinishda nuqsonlarga 
egaligi oqibatida shakllangan alohida ehtiyojlariga tashqi muhitning 
moslashtirilmaganligidir”
56
. Demak, nogiron inson–bu sog‘lig‘ida 
tug‘ma yoki orttirma buzilishlari tufayli ijtimoiy etishmovchilikka ega 
shaxslar bo‘lib, ularning ehtiyojlarini qondirilishi va mustaqil faoliyat 
yuritishiga to‘siqlik qiluvchi ijtimoiy, psixologik, iqtisodiy, ma’naviy-
axloqiy va boshqa imkoniyatlari cheklangan. Ammo, jamiyatda hamon 
bu kabi insonlarning me’yoriy rivojlanishiga to‘siq bo‘luvchi aqidalar, 
stereotiplar talaygina.
“Nogiron” va “imkoniyati cheklangan shaxs” tushunchalari 
qonunchilik va me’yoriy hujjatlarda qo‘llanilishiga qaramasdan 
54
Стандартные правила обеспечения равных возможностей для инвалидов. Приняты 
резолюцией 48/96 Генеральной Ассамблеей от 20 декабря 1993 года // Информационная 
система по документам по правам человека и тематическим публикациям [URL] 
http://www.echr-base.ru/inval_oon.jsp
. Дата обращения к ресурсу 21.01.2017 
55
«Ногиронларни ижтимоий ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси 
Қонуни. 1991 йил. 1-модда. 
56
Ярская-Смирнова Е.Р., Наберушкина Э.К. Социальная работа с инвалидами. Саратов, 
2003. –7 стр. 

---

168 
Rosssiyalik ko‘pgina tadqiqotchilar ushbu atamalar qo‘llanilishidan voz 
kechish 
zaruriyatini 
ta’kidlamoqdalar. 
Xususan, 
T.F.Maslova, 
V.K.Shapovalov, 
B.C.Tkachenkolar ko‘rsatishicha, bu ma’noda 
“nogironlikka ega kishilar” yoki “nogiron kishilar” tushunchasi 
o‘rinlidir. Mualliflar quyidagi ta’rifni taklif etadilar: “Hayotiy 
faoliyatning ijtimoiy va individual darajasida nogironligi bor kishilar–bu 
og‘ir hayotiy vaziyatdagi kishilar bo‘lib, yuzaga kelgan turmush 
muammolarini mustaqil hal etishda yetarli shart-sharoitga ega 
emaslar”
57
. Ammo, ushbu ta’rifda nogiron kishilar og‘ir hayotiy 
vaziyatga tushib qolgan boshqa aholi qatlamlari, masalan, daydilar, 
yetimlar, kam ta’minlanganlardan farqlanib ko‘rsatilmaydi. Shuningdek, 
“nogironlik” 
va 
“mehnatga 
layoqatsizlik” 
tushunchalarining 
qo‘llanilishida chigalliklar mavjud. Ammo, «mehnatga layoqatsizlik» 
keng tushuncha bo‘lib, u «nogironlik»ni ham qamrab oladi. Nogironlik 
bilan bog‘liq mehnatga layoqatsizlik boshqalar qatorida jamiyat 
hayotida ishtirok etish imkoniyatining yo‘qotilishi yoki cheklanishini 
anglatadi. Yana bir xorijlik olimlarning tadqiqotida, nogironlik 
tushunchasini beshta kategoriyaga bo‘lib o‘rganishni taklif etiladi, bular: 
anomaliya yoki nuqson, klinik holat, funksional cheklanganlik, 
me’yordan og‘ish va yetishmovchiliklardir
58
. Sanab o‘tilgan 
kategoriyalar mazkur atamani batafsil izohlamasdan, turli vaziyatlarda 
qo‘llanilishi mumkin. Masalan, anomaliya sifatida nogironlik oyoq-
qo‘llarning yo‘qotilishi, eshitish va ko‘rish yoki boshqa qobiliyatlarning 
cheklanganligini anglatsada, insonning mehnatga butkul layoqatsizligi 
va faolligi cheklanganligining belgisi emas. Klinik holatda ba’zi 
kasalliklarni tashxislash murakkabligi natijasida ushbu maqomining 
o‘rnatilishida chigalliklarga yo‘l qo‘yilishi mumkin.
Ma’naviy 
va 
jismoniy 
muhitning 
tegishli 
tarzda 
shakllantirilmaganligi yoki tashkillanmaganligi oqibatida funksional 
cheklanganlik yuzaga kelsada aksincha holat yuz berganda nogiron 
57
Маслова Т.Ф., Шаповалов В.К., Ткаченко B.C. Концепция исследования интеграции 
людей с инвалидностью в общество // Интеграция людей с инвалидностью в российское 
общество: теория и практика / под ред. В.К. Шаповалова. - М.: Муравей, 2006. –74 с. 
58
Қаранг: Оливер M., Сэпей Б. Социальная работа с инвалидами. 2-еизд. - М.: , 1999. – 42-
43 с. 

---

169 
inson faoliyatini aslo cheklamaydi. Masalan tegishli moslama va 
qurilmalar bilan jihozlangan binoda nogiron inson o‘z imkoniyatlarini 
to‘laqonli amalga oshirilishi mumkin. Nogironlik tushunchasining 
me’yordan og‘ish sifatida talqin etilishi jamiyatning ijtimoiy-madaniy 
ustqurmasidagi mavjud ijtimoiy adolat tamoyillarining buzilganligidan 
darak beradi. Nogironlikni nuqson, yetishmovchilik sifatida qabul 
qilishda esa ushbu kategoriyaga nafaqat jismoniy balki ijtimoiy ojizlik 
omillariga bog‘liq boshqa qatlamlar, masalan, ayollar, bolalar, keksalar 
va boshqalar ham kirib ketishi mumkin.
Jamiyatda nogironlikni ijtimoiy institut sifatida shakllantirish va 
qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilgan guruhli xatti-harakat sifatida 
ko‘rsatishga moyilliuk ustinlik qiladi. Ular nogironlikni ikki darajali 
ijtimoiy voqelik sifatida talqin qilganlar va ijtimoiy xizmatni nogironlik 
tabiiy hodisa (ijtimoiy dalil) bo‘lib, ikkiyoqlama xususiyatga ega, ya’ni 
individual–bu biologik (psixofiziologik) asos va noindividual–ijtimoiy 
tizimlar faoliyati bilan bog‘liq asosga ega deb tushuntiradilar. 
Ijtimoiy 
hodisa 
sifatida 
nogironlik 
jamiyatning 
ijtimoiy 
differensiallashuvi asosida yotadi va o‘zgacha xususiyatli maqom 
sifatida institutsionallashgan huquq va majburiyatlar majmuasiga ega 
bo‘ladi. Ularning ijtimoiy mas’uliyatiga bo‘lgan talablar susaytiriladi va 
alohida ehtiyojlarini qondirilishida davlat ijtimoiy siyosati tomonidan 
legitimlashgan qo‘shimcha vositalar talab etiladi.
Nogironlikning ijtimoiy institut sifatida shakllanishidagi bosh 
omillar quyidagilardan iborat: 1) nogironlik guruhining belgilanishi va 
fuqarolarninig ijtimoiy himoya chora-tadbirlariga, jumladan, ijtimoiy 
reabilitatsiyaga bo‘lgan ehtiyojining belgilanishi; 2) sog‘lig‘ida turg‘un 
buzilishlar bo‘lgan shaxslarning alohida ehtiyojlarining qondirilishi; 3) 
nogironligi bor shaxslarning jamiyatdagi mavjud ijtimoiy-iqtisodiy 
sharoitdan kelib chiqib, me’yoriy turmush darajasini ushlab turish; 4) 
nogironligi bor shaxslarni ijtimoiy himoyalashda turli to‘lovlar to‘lash 
va taqsimlash; 5) nogironligi bor shaxslarni ijtimoiy integratsiyasi va 
adaptatsiyasi chora-tadbirlarini ishlab chiqish va amalga oshirishdir deb 
ko‘rsatiladi.

---

170 
Shu tariqa xorij tajribisiga asosan nogironligi bor inson faoliyati 
ijtimoiy faoliyatning rasmiy va norasmiy qoidalarini o‘rnatuvchi 
ijtimoiy institutlar doirasida kechadi. Ushbu qoida va me’yorlar 
doirasida nooddiy ijtimoiy, psixologik yoki jismoniy xususiyatlarga ega 
alohida individ va ijtimoiy guruhlarni qabul qilish stereotiplari 
shakllanadi. Xulq-atvor namunalari va stereotplar jamiyatning ijtimoiy 
madaniy rivojlanishi jarayonida jamoatchilik ongi tuzilmasi va alohida 
individning kundalik hayotiy amaliyotida mustahkam o‘rnashadi.
Xalqaro Sog‘liqni saqlash tashkiloti ustaviga ko‘ra sog‘liq 
insonning bosh huquqlaridan biri bo‘lib, u nafaqat kasallik va jismoniy 
nuqsonlardan xolilik, balki jismoniy, ma’naviy va ijtimoiy muvaffaqiyat, 
farovonlik holatidir
59
.
Ijtimoiy sog‘lomlik esa–aholining biologik va ijtimoiy omillar 
majmuasi ta’sirida shakllangan salomatligi bo‘lib, u mavjud ijtimoiy-
siyosiy va iqtisodiy tuzilma xususiyatlaridan kelib chiqib, mehnat, 
maishiy, oziq-ovqat, hordiq, ta’lim va madaniyat, sog‘liqni saqlash kabi 
sohalarning barqaror faoliyati mahsulidir.
Shunday qilib, nogironlik ijtimoiy hodisasi jamiyat institutsional 
tuzilmasida muqim o‘rnashib ulgurganligi bois qisman rasmiylashgan 
ijtimoiy institut sanaladi. Nogironlik ijtimoiy institut sifatida 
birinchidan, jamiyatda sog‘liqni saqlash, ijtimoiy reabilitatsiya, ijtimoiy 
himoya, tibbiy-ijtimoiy ekspertiza va hakazo kabi butun bir ijtimoiy 
tizimga mushtarakligini ta’minlaydi.
Ikkinchidan, nogironlik integral ijtimoiy institut sanaladi va o‘ziga 
xos tizim hosil qiluvchi funksiyalarni bajaruvchi institutlar, muassasalar, 
tashkilotlar faoliyatini yo‘naltiradi. Mazkur institutning asosiy unsurlari 
moddiy to‘lov (pul, moddiy va nomoddiy vositalar), va nomoddiy 
vositalar-maxsus qurilmalar, transport, aloqa vositasi, kompyuterlar va 
hakazolardir.
Uchinchidan, nogironlikning ijtimoiy institut sifatidagi ikkinchi 
komponenti–bu alohida institutsional xizmat vazifalarini bajarishga 
yo‘naltirilgan alohida guruhlar va tashkilotlar faoliyatidagi uyg‘unlikdir. 
Ushbu guruhlar qonun va qonunosti hujjatlar shaklida huquq va 
59
http://www.who.int/features/factfiles/disability/ru/
. Дата обращенияк ресурсу 02.02.2017. 

---

171 
vakolatlaridan kelib chiqib ushbu ijtimoiy institutning nafaqat 
legitimligini, balki uning faoliyati shakli legitimligini belgilab beradi.
To‘rtinchidan, ushbu faoliyat, avvalo, fuqarolarning nogironligini 
tan oluvchi davlat xizmatlari va ularga ijtimoiy xizmatlarni ko‘rsatuvchi 
davlat tuzilmalari tomonidan, shuningdek, nogironlarning nodavlat 
jamoatchilik birlashmalari tomonidan amalga oshirilib, uning doirasida 
nogironlarning muvaffaqiyatli ijtimoiy integratsiyasi uchun qulay 
sharoitlar yaratiladi.
Beshinchidan, ijtimoiy institut tuzilmasidagi uchinchi komponent–
bu institutning ijtimoiy maqsadlarini ro‘yobga chiqaruvchi subyektlar 
bo‘lib, ular nogironligi bor shaxslarning ijtimoiy himoyasi, ta’limi, 
mehnat faoliyati va boshqalarni ta’minlaydi.