Samarqand iqtisodiyot va servis instituti hudayberdiev umar

 
17.2.4. Tovar aylanmasi hajmini tahlilqilishda iqtisodiy indekslardan 
foydalanish 
 
Tovar aylanmasining davrlar oralig`idagi farqiga sotilgan tovarlar turlarining 
miqdori, tarkibiy o`zgarishlar va narxlar (baholar) o`zgarishining omilli tahlilida 
iqtisodiy indekslardan foydalanish mumkin. Doimiy o`zgarmas, o`zgaruvchan 
tarkiblinarx indekslari va tarkibiy siljishlar (tarkibiy o`zgarishlar) indekslaridan 
foydalanib, Tovar aylanmasi hajmiga yuqoridagi 3 ta (miqdor, tarkibiy o`zgarishlar va 
narx) omilning Tovar aylanmasiga qanchalik miqdorda ta’sir qilganligini aniqlash 
mumkin. 
Agar agregat indekslarining sur’ati va maxrajlarida vaznlar o‘zgarishisiz 
qoldirilsa, u holda bunday ko‘rinishdagi indekslar doimiy tarkibli indekslar deyiladi. 
Masalan, narx umumiy indeksida 



1
0
1
1
q
P
q
P
J
р
yoki





1
1
0
1
1
1
:
q
q
P
q
q
P
J
р
Statistikada indekslashtirilayotgan belgi o‘rtachalarining nisbati o‘zgaruvchan 
tarkibli indeks deb yuritiladi. U umumiy holda quyidagi ko‘rinishga ega: 
;
:
0
0
0
1
1
1
0
1






f
f
X
f
f
X
X
X
x
J
Narx umumiy indeksi misolida qarab chiqsak: 






0
0
0
1
1
1
0
1
:
q
q
P
q
q
P
Р
Р
J
р
O‘zgaruvchan tarkibli indeks, doimiy tarkibli indekslardan farqli o‘laroq 
o‘rtachaning umumiy o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi ikkita omilni, ya’ni 
indekslashtirilayotgan belgi birliklari (Pi)ni va vaznlar tizilmasining o‘zgarishini 
o‘zida aks ettiradi. Doimiy tarkibli indekslar esa faqatgina indekslanayotgan 
birliklarning o‘rtacha o‘zgarishinigina o‘zida aks ettiradi. 
Bu indekslar tizimiga kiruvchi uchinchi indeks bo‘lib, struktura ta’siri (tarkibiy