Samarqand iqtisodiyot va servis instituti hudayberdiev umar

6.3.1. Tasodifiy tanlash usuli 
Tasodifiy tanlash bosh to‘plamdan birliklarni hech qanday tizimga solinmasdan 
tasodifiy holda tanlanishiga aytiladi. Tasodifiy tanlash usulining eng muhim sharti har 
bir birlikning tanlab olingan to‘plamga tushish ehtimoli teng bo‘lishi ya’ni bosh 
to‘plamdan tanlab olingan birliklar tasodifiy holda tanlab olinishi kerak. 
Tanlama to‘plam natijalarini bosh to‘plamga yoyganda qandaydir xato bo‘ladi. 
Misol, bir telejka paxta – 2600 kg. Paxta zavodi laboranti ushbu telejkadan paxtaning 
namligini aniqlash maqsadida 6 kg paxtani (tanlama to‘plam) tasoddifiy tarzda har xil 
joydan tanlab oldi. Tanlama to‘plam – 6 kg paxtaning namligi 1,0 % ekanligi aniqlandi. 
Shu bir foiz namlikni 2600 kg paxtaga (bosh to‘plam - N ga) yoyib shuncha paxtaning 
namligi bir foiz deb qabul qilamiz. Haqiqatdan esa, 2600 kg paxtaning o‘rtacha namligi 
1 % dan ko‘proq (1,1; 1,2 va h.k.) ham, kamroq ham (0,8; 0,9 va h.k.) bo‘lishi mumkin. 
Ushbu tanlama to‘plam natijasi va bosh to‘plam o‘rtasidagi farqni reprezentativlik 
(vakillik) xatosi deyiladi.
Demak, tasodifiy tanlash o‘rtacha xato quyidagi formula asosida aniqlanadi: 
qaytarilgan usulda,

---

74 
n
n
2





 
qaytarilmagan usulda esa, 





 

N
n
n
1
2


 
O‘rtacha 
va 
chegaralangan 
xatoning 
hisoblanishi 
bosh 
to‘plam 
harakteristikalarining chegaralarini aniqlash imkonini beradi. Masalan, tanlangan 
o‘rtacha uchun bunday chegaralar, quyidagicha aniqlanadi: 
X
~
- ∆x ≤ 
Х
≤ +
X
~
+ ∆x 
X
va
X
~
- mos holda bosh va tanlab olingan to‘plam o‘rtachasi. 
Qarab chiqilgan usullarning amaliy jihatdan qo‘llanilishini quyidagi misollarda 
qarab chiqaylik.