Samarqand iqtisodiyot va servis instituti hudayberdiev umar

6.1 - jadval 
Bosh va tanlama to‘plam parametrlari asosiy
harakteristikalarining belgilari 
 
№ 
Harakteristikalari 
Bosh to‘plam 
Tanlama to‘plam 
To‘plam hajmi (birliklar soni) 
N 
n 
Kuzatilayotgan 
belgiga 
ega 
bo‘lgan birliklar soni. 
M 
m 
Kuzatilayotgan 
belgiga 
ega 
bo‘lgan birliklar hissasi. 
𝑝 =
𝑀
𝑁
W = 
𝑚
𝑛
Belgining o‘rta miqdori 
Х
=
Σ Xi
𝑁
Х
~
= 
Σ Xi
𝑛
Miqdoriy belgining dispersiyasi 
σ
2
= 
Σ( x −
х
)2
𝑛
σ
2
=
Σ(x − 
х
)2
𝑛
Tashkiliy reja umumiy holda quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 
1. Kuzatishning maqsadi va vazifalari. 
2. Tatqiqot obektining chegaralarini aniqlash. 
3. kuzatish dasturini ( anketalar, so’rov varaqalar, hisobot shakkllari va shu 
singarilarni ) ishlab chiqish. 
4.Tanlash tartibi, usullari va xajmini aniqlash. 
5. Kuzatish o‘tkazish uchun zarur bo‘ladigan kadrlarni tayyorlash, formulyarlar, 
instruktiv hujjatlarni ko‘paytirish va shu singarilar. 
6. Tanlangan to‘plam xarakteristikalarini hisoblash va tanlash hatolarini 
aniqlash.
7. Tanlab olingan to‘plam ma’lumotlarini bosh to‘plamga yoyish. 
6.2. Tanlab kuzatish xatolari 
 
Tanlab kuzatishda ham xatolar umuman olganda kuzatishdagi kabi tasoddifiy va 
muntazam xatolar (qayd qilish xatolari) bo‘ladi. Tasodifiy xatolar kuzatish jarayonida 
sodir bo‘lib, kuzatuvchining e’tiborsizligidan, hujjatdagi yozuvlarning aniq 
bo‘lmasligidan va shu kabi sabablarga ko‘ra tasodifan sodir bo‘ladi. Muntazam xatolar 
o‘lchov asbobalrining noto‘g‘riligidan kelib chiqadi. Muntazam xatolar bilmay 
qilingan va bilib qilingan xatolar bo‘lishi mumkin. Ayniqsa, bilib turib qilingan 
muntazam xatolar kuzatish natijalariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bunda voqea-
xodisalarning real miqdoriga ta’sir qiladi. To‘liq bajarilmagan ish bajarildi, to‘liq 
bajarilmagan reja miqdor bajarilgan bo‘lib chiqishi mumkin. Amaldagi qonunlarda real 
ma’lumotlarni buzib (oshirib) ko‘rsatganlik uchun javobgarlik belgilangan.
Tanlab kuzatishning o‘ziga xos xatosi reprezentativlik (vakolotlik) xatosidir. Bu 
xato tanlab olingan to‘plam kuzatish natijalari bilan bosh to‘plam ushbu 
ko‘rsatkichining o‘rtasidagi farqdir. Tanlab kuzatishda bosh to‘plam birliklarining 
ma’lum bir qismi (1/100, 1/1000 va hokazo) kuzatiladi (tekshiriladi) va natijasi bosh 

---

72 
to‘plamga yoyiladi, ya’ni bosh to‘plamda ham shuncha deb qabul qilinadi. Lekin 
haqiqatdan bosh to‘plamda natija bu ko‘rsatkichdan ko‘p yoki kam bo‘lishi mumkin.
Tanlab kuzatishda o‘rtacha va chegaralangan xatolar bo‘lishi mumkin.
Tanlab to‘plamda o‘rtacha xato (M-myu) quyidagicha hisoblanadi. 
Tanlash usullari 
O‘rtacha xatolar 
O‘rtacha uchun 
Hissa (salmoq) uchun 
Qaytarilgan 
µx=√
𝛿
2
𝑛
=
𝛿
√𝑛
µx
= √
𝑤(1−𝑤)
𝑛
Qaytarilmagan 
µx=√
𝛿
2
𝑛
(1 −
𝑛
𝑁
) 
µx=√
𝑤(1−𝑤)
𝑛
(1 −
𝑛
𝑁
) 
Bu yerda: 
𝛿
2
- tanlama to‘plam dispersiyasi; 
𝛿 - tanlama to‘plam o‘rtacha kvadrat chetlanishi; 
w – tanlama to‘plamdagi o‘rganilayotgan xususiyatlarga ega bo‘lgan 
birliklar hissasi (salmog‘i) – w-m:n; 
n – tanlama to‘plam birliklar hajmi; 
N – bosh to‘plam birliklar hajmi. 
Tanlama uchun o‘rtacha xato chegaralari quyidagicha: 
𝑥̃ − 𝛥 ≤ 𝑥̅ ≤ 𝑥̃+≤ 𝛥𝑥; 
Agarda tanlama kuzatishda olingan natijalarni baholash masalasi qo‘yilgan 
bo‘lsa, xato chegaralab qo‘yiladi. U holda R(t) ehtimoli bilan (ishonch darajasi) 
xatolarning yuqori chegaralarini aniqlash usuli orqali yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan 
xato quyidagicha aniqlanadi: