Samarqand iqtisodiyot va servis instituti u. Xudayberdiev, A. N. Xoliqulov, S. A. Babanazarova

7.5. Ko‘p omilli korrelyatsiya to‘g‘risida tushuncha 
Ko‘p omilli korrelyatsiya deb, natijaviy belgining bir qancha omil 
belgilarga bog‘liqligini statistik jihatdan o‘rganishga aytiladi. 
Ko‘p omilli korrelyatsion tahlilning asosiy vazifasi ikki yoki undan 
ko‘p omillarning ta’sirini o‘zgaruvchan belgi qiymatini aniqlashga 
qaratilgan. 
Ko‘p omilli korrelyatsion bog‘lanishlar tenglamasining tuzilishi 
quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi. 
1 - bosqich: bog‘lanishlar tenglamasini tanlash; 
2 - bosqich: omillar - argumentlarini tanlash; 
3 - bosqich: aralash bo`lmagan baholashlarni aniqlash uchun zarur 
bo’ladigan kuzatishlar sonini aniqlash. 
p o‘zgaruvchan chiziqli regressiya tenglamasi quyidagi ko‘rinishga 
ega: 
У
= a
0
 + a
1
x
1
 + a
2
x
2 
+ … + a
n
x
n
 
Bu yerda: u - x
1
, x
2
,… x
n
+ argumentlarga mos keladigan o‘rtacha 
qiymati. 
a
0
 , a
1
 , … a
n
  lar - noma’lum parametrlar.
Iqtisodiy hodisalar murakkab bo‘lganligi sababli, iqtisodiy 
ko‘rsatkichlarni o‘rganganda ko‘p omilli korrelyatsiyadan foydalaniladi. 
Ko‘p omilli korrelyatsiya hozircha ayniqsa, iqtisodiy ko‘rsatkichlarni 
tahlil qilganda ilmiy ishlarda ko‘p qo‘llanmoqda. Misol: Xudayberdiyev 
Umar 1972-1973 yillarda iqtisod fanlari nomzodlik dissertatsiyasiga non 
ishlab chiqarish kombinati umumiy foyda – rentabellik ko‘rsatkichiga 
asosiy vositalarning foydalanish samaradorligi (X
2
) aylanma mablag‘lar 
aylanuvchanligi (X
4
) hamda sotilgan mahsulotning 1 so‘miga to‘g‘ri 
keladigan harajatlar (X
5
) omillarini tanlab olib ko‘p omilli korrelyatsion 
matematik model taklif qilgan. Bunda barcha omillarning natijaviy 
ko‘rsatkichiga ta’sirining korrelyatsiya koeffitsiyenti R = 0,952 bo‘lgan.
U yillarda barcha hisob-kitoblar qo‘lda oylab bajarilar edi. Hozirgi 
paytda matematik dastur ishlab chiqilgan bo‘lib omillar va natijalar 
o‘rtasidagi bog‘lanishlar ko‘p omilli korrelyatsiya usulida zamonaviy 
kompyuterlarida bir necha soatlarda bajariladi.

---

123 
Samarqand iqtisodiyot va servis instituti huzuridagi ixtisoslashgan 
Kengashda nomzodlik dissertatsiyasini 2010 yilda yoqlagan Sharipov 
To’lqin avtoreferatining 14-15 betlarida Samarqand viloyatida umumiy 
ovqatlanish chakana tovar aylanmasining o‘zgarishiga ta’sir etishi 
mumkin bo‘lgan 7 ta omil tanlab olingan. Ularning har biri o‘rtasidagi 
bog‘lanish va omillarning natijaviy ko‘rsatkichga ta’siri o‘rganilib 
quyidagi matematik model yaratilgan: 
у = 24045,48+0,02x
1
-216,96 x
7
+59,67x
5
-141,64x
3