Samarqand iqtisodiyot va servis instituti u. Xudayberdiev, A. N. Xoliqulov, S. A. Babanazarova

8.3. Dinamika qatorlari tahlil ko‘rsatkichlarini hisoblash usullari 
Dinamika qatorlarda hodisalarning mutloq o‘zgarishini har bir 
keyingi darajadan o‘zidan oldingi (zanjirsimon) yoki boshlang‘ich 
(bazis) daraja miqdoridan ayirish bilan topiladi. 
a) Zanjirsimon usulda
1
−
−
=

i
i
i
D
D
D
 
Bunda: ΔDi = i darajaning mutloq o‘zgarishi (ko‘payishi yoki 

---

134 
kamayishi) 
Di - taqqoslanayotgan joriy davr darajasi; 
D
i-1
 – taqqoslama oldingi davr darajasi; 
b) Bazis usulda
0
D
D
D
i
б
−
=

 
Bu yerda D
0
- taqqoslanadigan bazis davr darajasi. 
Mutloq o‘zgarishlar xodisalarning taqqoslanayotgan davr ichida 
qanchalik o‘zgarganligini: qo‘shilgan (ko‘paygan) yoki kamaygan 
miqdorlarini ko‘rsatadi. Dinamika qatorlari qaysi o‘lchov birliklarida 
bo‘lsa, mutloq o‘zgarishlar ham o‘sha o‘lchovda olinadi. Shuning uchun 
ham mutloq o‘zgarishlar xodisalardagi o‘zgarishlarning sifat mohiyatini 
to‘liq ifodalamaydi. Buning uchun dinamika qatorlar o‘zgarishining 
nisbiy ko‘rsatkichlari: o‘sish yoki kamayish sur’atlarini aniqlash lozim. 
O‘zgarish sur’atlari (O‘s) qator darajalarining birining ikkinchisiga 
nisbati bilan hisoblanadi. Agarda foizlarda hisoblash zarur bo‘lsa, 100 
ga ko‘paytiriladi.
a) Zanjirsimon usulda:
;
100
'
1
x
D
D
sz
O
i
i
−
=
 
b) Bazis usulda:
;
100
100
:
'
0
0
1
x
D
D
yoki
х
D
D
sb
O
i
=
=
 
Demak, zanjirsimon usulda hisoblangan o‘zgarish sur’ati (O‘sz) 
hodisalarning har bir lavr mobaynida o‘zgarish (o‘sish yoki kamayish) 
intensivligini ko‘rsatsa, bazis o‘zgarish esa tahlil qilinayotgan davr 
mobaynida qanchalik o‘zgarganligini (o‘sgan yoki kamaygan) 
ko‘rsatadi. 
Hodisalar o‘zgarishining qo‘shimcha o‘sish (kamayish) sur’ati 
ko‘rsatkichlari ham aniqlanadi. Qo‘shimcha o‘sish (kamayish) sur’ati 
taqqoslanayotgan bazis darajadan necha foiz (necha birlikga) ko‘p yoki 
kam ekanligini bildiradi. 
Qo‘shimcha o‘sish (kamayish) sur’ati ham 2 xil usulda: 
zanjirsimon va bazisli usullarda hisoblanishi mumkin. Zanjirsimon 
usulda keyingi davr darajasidan o‘zidan oldingi davr darajasini ayirib, 
o‘zidan oldingi darajaga bo‘lib, natijani 100 ga ko‘paytirib topamiz. 
a) 
1
1
o`sз
100
)
(
Q
−
−

−
=
i
i
i
D
D
D
bu yerda: Q
o‘sz
- qo‘shimcha o‘sish sur’ati zanjirsimon.
Bazis usulda har bir keyingi davr darajasidan boshlang‘ich (bazis) 

---

135 
davr darajasini ayirib, natijani bazis davr darajasiga bo‘lib, 100 ga 
ko‘paytirib topamiz. 
b) Ya’ni 
0
0
o`sb
100
)
(
Q
D
D
D
i

−
=
bu yerda: Q
o‘sb
- qo‘shimcha o‘sish 
sur’ati, bazisli. 
Bu ko‘rsatkichlarni o‘zgarish sur’atlari (o‘sish yoki kamayish) dan 
100 ni ayirish yo‘li bilan osongina aniqlash mumkin. 
a) Q
o‘sz
= O‘s
z
- 100;
b) Q
o‘sb
= O‘s
b
- 100; 
Dinamika qatorlarining o‘zgarish ko‘rsatkichlarini hisoblaganda 
bir foiz o‘sish yoki kamayishning mutloq mohiyati hisoblanadi. Bu 
degan o‘zgarishning (o‘sish yoki kamayishning) 1% qancha miqdorni 
tashkil etadi. Bu ko‘rsatkichni bazis usulda hisoblangan barcha 
o‘zgarishlar bo‘yicha aniqlashning mohiyati yo‘q. Chunki barcha 
o‘zgarishlar bo‘yicha 1,0% o‘zgarish bir xil chiqishi mumkin. Umuman 
bir foiz qo‘shimcha o‘zgarish (o‘sish yoki kamayish) ning mutloq 
miqdori mutloq o‘zgarish (o‘sish yoki kamayish) darajasini qo‘shimcha 
o‘zgarish (o‘sish yoki kamayish) sur’atiga bo‘lib topiladi. 
ус
K
D
zgarishi
o

=
'
%
1
Dinamika qatorlarni tahlil qilish ko‘rsatkichlarini hisoblashni 
quyidagi misolda ko‘rib chiqamiz. Misol: Korxonaning besh yil 
mobaynida mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha ko‘rsatkichlari berilgan. 
Ushbu ko‘rsatkichlar asosida mutloq o‘zgarish (o‘sish yoki kamayish) 
o‘zgarish sur’atlari (O‘s), qo‘shimcha o‘zgarish sur’atlari (Qo’s) va bir 
foiz o‘zgarishning (o‘sish yoki kamayishining) mutloq miqdorlarini 
hisoblaymiz. 
Dinamika qatorlar o‘zgarishining asosiy ko‘rsatkichlarini hisoblash