Samarqand iqtisodiyot va servis instituti u. Xudayberdiev, A. N. Xoliqulov, S. A. Babanazarova

Mahsulotlar o‘lchov 
birligi 
Davrlar 
o‘tgan 
Hisobot 
Mahsulot 
miqdori, 
%, q
0
 
Bir 
birlikning 
narxi,
ming so‘m 
P
0
 
Mahsulot 
miqdori, 
q
1
 
Bir 
birlikning 
narxi,
ming so‘m 
P
1
 
Go‘sht 
Kg 
1200 
6,5 
1150 
7,0 
Sut 
L 
2100 
6,0 
2000 
6,5 
Tuxum 
Dona 
500 
1,0 
520 
1,2 
Har qaysi mahsulot turlari bo‘yicha narx va miqdor o‘zgarishlarini 
aniqlash uchun yakka indekslar hisoblaniladi. Yakka indekslar quyidagi 
formulalar yordamida hisoblaniladi: 
Yakka narx indeksi: 
;
1
1
P
P
ip =
Go‘sht: 
%);
7
,
7
%(
7
,
107
077
.
1
5
,
6
0
,
7
0
1
+
=
=
=
yoki
P
P
ip
demak, hisobot davriga kelib, o‘tgan davrga nisbatan go‘shtning 
narxi 7,7% ga oshgan ekan.
Sut: 
%);
3
,
8
%(
3
,
108
083
,
1
0
,
6
5
,
6
0
1
+
=
=
=
yoki
P
P
ip
Tuxum: 
%);
20
%(
0
,
120
20
,
1
0
,
1
2
,
1
0
1
+
=
=
=
yoki
P
P
ip
Yakka miqdor (fizik hajm) indeksi: 
0
1
q
q
iq =

---

152 
Go‘sht:
%);
2
,
4
(
%
8
,
95
958
,
0
1200
1150
0
1
−
=
=
=
yoki
q
q
iq
Sut:
%);
8
,
4
%(
2
,
95
952
,
0
2100
2000
0
1
−
=
=
=
yok i
q
q
iq
Tuxum:
%);
0
,
4
%(
0
,
140
04
,
1
500
520
0
1
+
=
=
=
yoki
q
q
iq
Demak, hisobot davriga kelib, o‘tgan davrga nisbatan, go‘sht 
miqdori 16,7 %, sutning miqdori 4,8 % ga kamaygan, tuxum esa 4 % ga 
ko‘proq sotilgan ekan. 
Umumiy indekslar esa quyidagicha hisoblaniladi: 
Narx umumiy indeksi: 
%)
8
,
7
%(
8
,
107
078
,
1
19995
21570
520
12000
7475
624
13000
8050
520
0
,
1
2000
0
,
6
1150
5
,
6
520
2
,
1
2000
5
,
6
1150
0
,
7
1
0
1
1
+
=
=
=
+
+
+
+
=
+
+
+
+
=
=


yoki
х
х
х
х
х
х
q
P
q
P
J
p
Jami mahsulotlar bo‘yicha ularning narxi hisobot davrga kelib, 
o‘tgan davrga nisbatan o‘rtacha 7,8 % ga oshgan ekan. 
Fizik hajm (miqdor) umumiy indeksini hisoblaymiz: 
%)
3
,
4
%(
7
,
95
957
,
0
20900
19995
500
12600
7800
520
12000
7475
0
,
1
500
0
,
6
2100
5
,
6
1200
0
,
1
520
0
,
6
2000
5
,
6
1150
0
0
0
1
−
=
=
=
+
+
+
+
=
+
+
+
+
=
=


yoki
х
х
х
х
х
х
P
q
P
q
J
q
Sotilgan mahsulot miqdori (fizik hajmi) joriy yilda o‘tgan davrga 
nisbatan 4,3 % ga kamaygan. 
Jami sotilgan mahsulotlar qiymati hisobot davriga kelib, o‘tgan 
davrga nisbatan 3,2 % ga oshgan ekan.
Hisoblanilgan, umumiy indekslar o‘rtasida bog‘lanish mavjud. Bu 
bog‘lanishdan foydalanib, ularning natijalarini tekshirish mumkin, ya’ni 
Jp x Jq = Jpq bu yerdan qolgan indekslarning noma’lum qiymatlarini 
osongina aniqlash mumkin.
Bizning misolimizda: Jp x Jq = Jpq 
1,078 x 0,957 = 1,032 yoki

---

153 
957
,
0
078
,
1
032
,
1
078
,
1
957
,
0
032
,
1
=
=
=
=
=
=
Jp
Jpq
J
yoki
Jq
Jpq
J
q
p
Shuningdek, indekslardan foydalanib, sotilgan mahsulotlar 
qiymatining hisobot davriga kelib, o‘tgan davrga nisbatan mutloq 
jihatdan o‘zgarishi va bu o‘zgarishga ta’sir qiluvchi omillar ta’sirini ham 
aniqlash mumkin. 
Qiymat o‘zgarishini aniqlash uchun qiymat umumiy indeksining 
suratidan uning mahraji ayriladi, ya’ni: 
ΔPq = ΣP
1
q
1
– Σ P
o
q
o
= 21570 - 20900 = 670; 
bu o‘zgarishga ta’sir qiluvchi omillardan birinchisi, mahsulotlar 
narxining o‘zgarishi bo‘lib, u quyidagicha aniqlaniladi: 
ΔPq
(r)
= ΣP
1
q
1
– ΣP
o
q
1
= 21570 - 19995 = 1575; 
Ikkinchi omil esa, mahsulot miqdorlarining o‘zgarishidir. Bu 
ta’sirni aniqlash uchun miqdor umumiy indeksining suratidan mahraji 
ayirilib aniqlaniladi, ya’ni 
ΔPq
(q)
= Σq
1
p
0
- Σq
o
p
0
= 19995 - 20900 = - 905 
Har ikkala omilning birgalikdagi yig‘indisi, mahsulot qiymatining 
umumiy o‘zgarishini beradi, ya’ni 1575 + (-905) = 670 ming so‘m. 
Umumiy indekslar dastlab joriy davrdagi hodisa darajalarining 
umumiy yig‘indisini bazis davrdagi xuddi shunday yig‘indiga taqqoslash 
yo‘li bilan aniqlangan. Hozirgi davrda amaliyotda qo‘llanilayotgan 
indekslarning tarixan qanday shakllanganligini bilish uchun quyidagi 
narx indekslarni eslash kifoya: 
Dyuto (Fransiya) tomonidan talqin qilingan narx umumiy indeksi 
quyidagicha: 


=
0
1
P
P
J
p
(1738 yil) 
Karli (Italiya): 
;
)
:
(
0
1
n
P
P
J
p

=
(1764 yil) 

---

154 
Laspeyrs (Germaniya): 
0
0
0
1
q
P
q
P
J
p


=
(1871 yil) 
Paashe (Germaniya):
1
0
1
1
q
P
q
P
J
p


=
(1874 yil) 
Fisher (AQSH): 
0
0
0
1
1
0
1
1
*
q
P
q
P
q
P
q
P
J
p




=
Edjours (Germaniya) 
)
(
)
(
1
0
0
1
0
1
q
q
P
q
q
P
J
p
+
+
=


Laspeyrs narx o‘zgarishini tovarlarning ma’lum massasiga 
nisbatan ta’riflash lozim degan taklifni kiritdi va shu bilan u narx indeksi 
misolida agregat indekslarga asos soldi. Lekin uning fikricha tovarlar 
massasi bazis davr holatida olinishi kerak edi. Paashe esa ularni hisobot 
davri holatida olish lozimligini asoslab berdi. Hozirgi paytda narx 
umumiy indekslarini shunday agregat shaklida hisoblaniladi. 
Ma’lumki narx o‘zgarishlari albatta shu mahsulotlarni harid qilib 
olgan aholining daromadlariga ta’sir ko‘rsatmay qolmaydi. Bu ta’sirni 
ya’ni shu mahsulotlarni harid qilgan aholining tejab qolgan yoki 
ortiqcha harajat qilgan mablag‘i qiymatini aniqlash uchun narx umumiy 
indeksining suratidan mahraji ayiriladi. Bizning misolimizda tejalgan 
yoki ortiqcha harajat qilingan summa:
Demak, bu tovarlarning narxlari (o‘rtacha narxlar ham) oshganligi 
sababli aholi shu miqdordagi tovarlarni sotib olish uchun 1575 ming 
so‘m ko‘p pul mablag‘ini ortiqcha sarflagan. 
T(o) = ΣP
1
q
1
– ΣP
o
q
1
= 21570 - 19995 = 1575 ming so‘mni 
tashkil etgan. 
 
9.4. O‘rtacha arifmetik va garmonik indekslar 
Korxona va firmalar hisobotlarida mavjud bo‘lgan ma’lumotlar, 
ma’lumki yakuniy ma’lumotlar tarzida o‘z aksini topadi. Bu esa agregat 
indekslarni qo‘llash imkonini bermaydi, chunki agregat indekslarini 
hisoblash uchun uni tashkil qiluvchi elementlari to‘g‘risidagi 
ma’lumotlar qiymatlari alohida mavjud bo‘lishi talab qilinadi. Bunday 
hollarda o‘rtacha indekslar qo‘llaniladi. O‘rtacha indekslar hech qanday 
qiyinchiliksiz indekslarning agregat shaklida foydalanilib hosil qilinadi.
Faraz qilaylik miqdor (fizik hajm) umumiy indeksning hisoblash 
zaruriyati tug‘ilsin, lekin bizga faqatgina o‘tgan vaqt hisobot davrlardagi 
mahsulot qiymati va shuningdek hisobot davriga kelib, o‘tgan davriga 

---

155 
nisbatan mahsulot hajmining o‘zgarishi to‘g‘risidagi ma’lumot ma’lum 
bo‘lsin. Bu holda indekslarning agregat shaklidan foydalanib, o‘rta 
arifmetik indeksni hosil qilish mumkin. 
Ma’lumki mahsulot fizik hajmning (miqdor) umumiy indeksi 
quyidagi


=
0
0
0
1
P
q
P
q
J
q
formuladan ko‘rinib turibdiki, shartli noma’lum (q
1
)
hisoblanishi lozim bo‘lgan indeksning sur’atida ishtirok etmoqda. Bu 
noma’lum soni miqdor individual indeksi
0
1
q
q
iq =
dan foydalanib aniqlasak: 
q
1
= iq × q
0
; q
1
ning qiymatini formulaga yozib, arifmetik 
indeksni hosil qilamiz: 



=
0
0
0
0
P
q
P
q
iq
J
q
Shartli noma’lum hisoblanishi lozim bo‘lgan indeksning mahrajida 
ham mavjud bo‘lishi mumkin. Bunga misol qilib, narx, tannarx umumiy 
indekslarini aytish mumkin. 
Faraz qilaylik, narx umumiy indeksini hisoblash lozim bo‘lsayu, 
bizning ixtiyorimizda faqatgina hisobot va o‘tgan davrdagi mahsulotlar 
qiymati va o‘tgan davrga nisbatan narx o‘zgarishlari to‘g‘risidagina 
ma’lumotlar ma’lum bo‘lsa, u xolda narx o‘zgarishlari asosida uning 
individual indeksini quyidagicha aniqlash mumkin:
0
1
Р
Р
iр =
bu yerdan
ip
Р
Р
1
0
=
Shunday qilib, agregat shaklidagi narx umumiy indeksining 
mahrajidagi Poo‘rniga uning qiymatini qo‘ygan, yoki q
1
P
1
: ip nisbat 
bilan almashtirsak, u holda quyidagi ko‘rinishdagi narx garmonik 
indeksi hosil bo‘ladi: 


=
ip
q
P
q
P
J
р
1
1
1
1
Agarda taqqoslanayotgan davrlardagi mahsulot narxi o‘rniga narx 
o‘zgarishi foizlari to‘g‘risidagina ma’lumotlar ma’lum bo‘lsa, u holda 
narx individual indeksi quyidagi sxema asosida aniqlaniladi: 

---

156 
100
_
'
100
foizi
zgarish
o
iр

=
Xulosa qilib aytganda o‘rtacha indekslar agregat indekslaridan 
kelib chiqadi. Shu tufayli o‘rtacha indekslarni qaysi ko‘rinishida 
hisoblashimizdan qat’iy nazar u agregat shaklidagi indeksning natijasini 
beradi.