Samarqand iqtisodiyot va servis instituti u. Xudayberdiev, A. N. Xoliqulov, S. A. Babanazarova

O‘tgan oyda 
Joriy oyda 
miqdor
i 
kg, q
0 
narxi 
(bahosi) 
so‘m, p
0
summasi 
ming 
so‘m 
q
0
p
0 
miqdori 
kg, q
1 
narxi 
(bahosi
) 
so‘m, 
p
1 
summas
i 
ming 
so‘m 
q
1
p
1 
1 
Shakar 4200 
8200 
34440,0 5400 
9800 
52920,0 
2
Bug‘do
y uni І-
nav 
8500 
2500 
21250,0 
10300 
2800 
28840,0 
3 O‘simli
k yog‘i 
3600 
15400 
55440,0 4100 
16200 
66420,0 
Ja’mi: 
16300 x 
111130,
0 
19700 
X 
148180,
0 
Do‘kondagi 3 turdagi savdo aylanmasi summasi joriy oyda
148180,0 ming so‘m bo‘lgan bo‘lsa, o‘tgan oyda 111130,0 ming so‘m 
bo‘lgan, mutloq farqi −37050,0 ming so‘m (148180,0 − 111130,0) ya’ni 
tovar aylanmasi shuncha so‘mga ko‘paygan. Ushbu ko‘payishga 
(farqga) sotilgan tovarlar miqdori (hajmi kg) ularning narxi, hamda 
tarkibining o‘zgarishi ta’sir qilgan. Bu omillarning ayrimlari tovar 

---

289 
aylanmasi ko‘payishga, ayrimlari esa kamayishga olib kelgan. Bu 3 ta 
omillarning (miqdor, narx va tarkibining o‘zgarishi) qaysi biri qanday 
(ijobiy yoki salbiy) va qanchalik ta’sir qilganligini iqtisodiy 
indekslardan foydalanib aniqlaymiz. 
I
qp 
= 
0
0
1
1
p
q
p
q


= 
33
,
1
0
,
111130
0
,
148180
)
15400
3600
(
)
2500
8500
(
)
8200
4200
(
)
16200
4000
(
)
2800
10300
(
)
9800
5400
(
=
=
+
+
+
+
x
x
x
x
x
x
Tovar aylanmasi indeksi joriy oyda o‘tgan oyga nisbatan −1,33 ni 
tashkil etadi. Agarda foizlarda ifodalaydigan bo‘lsak joriy oyda tovar 
aylanmasi o‘tgan oyga nisbatan 33,0 % ga ko‘paygan. 
I
q 
= 


0
0
0
1
p
q
p
q
= 
18
,
1
0
,
111130
0
,
131630
)
15400
3600
(
)
2500
8500
(
)
8200
4200
(
)
15400
4000
(
)
2500
10300
(
)
8200
5400
(
=
=
+
+
+
+
x
x
x
x
x
x
Demak sotilgan tovarlarning hajmi (miqdori) o‘zgarishidan (tovarlar 
umumiy miqdori 19700kg − 16300kg = 3400kg ko‘p sotilgan) tovar 
aylanmasining umumiy summasi 1,18 indeksga oshgan ya’ni foizda 
ifodalasak 18,0 % ga oshgan. Sotilgan tovarlar miqdorining (hajmining) 
tovar aylanmasiga ta’sirini mutloq summada aniqlash uchun, iqtisodiy 
indekslarning suratidagi summadan mahrajini ayirish kerak. Sotilgan 
tovarlar miqdorining tovar aylanmasi summasiga ta’siri = ∑q
1
p
0 
− ∑q
0
p
0 
= 131630,0 − 111130,0 = 20500,0 ming so‘m. Agarda boshqa omillar 
o‘zgarmaganda tovar aylanmasi joriy oyda o‘tgan oyga nisbatan 20500,0 
ming so‘m ko‘p bo‘lgan. 
Narx o‘zgarishning tovar aylanmasiga ta’sirini quyidagi narx 
indeksi formulasiga asosan topishimiz mumkin. 
I
p 
= 
0
1
1
1
p
q
p
q


= 
0
,
131630
0
,
148180
= 1,126 
Demak, narxlarning uchala tovarlar bo‘yicha o‘rtacha o‘zgarishi, 
tovar aylanmasining umumiy summasini 1,126 indeksga yoki 12,6 % ga 
oshgan. Mutloq miqdorda o‘rtacha narxning o‘zgarishining tovar 
aylanmasiga ta’siri ∑q
1
p
1 
− ∑q
1
p
0 
= 148180,0 − 131630,0 = 16550,0 
ming so‘m bo‘lgan. Bu summa iste’molchilarning o‘rtacha narx 
pasayishdan ushbu davrda ortiqcha yoki tejab qolgan summasini 

---

290 
bildiradi. Bu 2 ta omil (miqdor va narx) ta’siri umumiy tovar aylanmasi 
o‘zgarishni beradi. 
indeksda: I
qp 
= I
q 
x I
p
= 1,18 x 1,126 = 1,208 yoki 1,33 % demakdir. 
mutloq miqdorda: 20500,0 +16550,0 = +37050,0 ming so‘m.