Samarqand iqtisodiyot va servis instituti u. Xudayberdiev, A. N. Xoliqulov, S. A. Babanazarova

 
15.2.4. Tovar aylanmasi hajmini tahlilqilishda iqtisodiy 
indekslardan 
foydalanish 
Tovar aylanmasining davrlar oralig`idagi farqiga sotilgan tovarlar 
turlarining miqdori, tarkibiy o`zgarishlar va narxlar (baholar) 
o`zgarishining omilli tahlilida iqtisodiy indekslardan foydalanish 
mumkin. Doimiy o`zgarmas, o`zgaruvchan tarkiblinarx indekslari va 
tarkibiy siljishlar (tarkibiy o`zgarishlar) indekslaridan foydalanib, Tovar 

---

287 
aylanmasi hajmiga yuqoridagi 3 ta (miqdor, tarkibiy o`zgarishlar va 
narx) omilning Tovar aylanmasiga qanchalik miqdorda ta’sir 
qilganligini aniqlash mumkin. 
Agar agregat indekslarining sur’ati va mahrajlarida vaznlar 
o‘zgarishisiz qoldirilsa, u holda bunday ko‘rinishdagi indekslar doimiy 
tarkibli indekslar deyiladi. Masalan, narx umumiy indeksida 


=
1
0
1
1
q
P
q
P
J
р
yoki




=
1
1
0
1
1
1
:
q
q
P
q
q
P
J
р
Statistikada indekslashtirilayotgan belgi o‘rtachalarining nisbati 
o‘zgaruvchan tarkibli indeks deb yuritiladi. U umumiy holda quyidagi 
ko‘rinishga ega: 
;
:
0
0
0
1
1
1
0
1




=
=
f
f
X
f
f
X
X
X
x
J
Narx umumiy indeksi misolida qarab chiqsak: 




=
=
0
0
0
1
1
1
0
1
:
q
q
P
q
q
P
Р
Р
J
р
O‘zgaruvchan tarkibli indeks, doimiy tarkibli indekslardan farqli 
o‘laroq o‘rtachaning umumiy o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi ikkita omilni, 
ya’ni indekslashtirilayotgan belgi birliklari (Pi)ni va vaznlar 
tizilmasining o‘zgarishini o‘zida aks ettiradi. Doimiy tarkibli indekslar 
esa faqatgina indekslanayotgan birliklarning o‘rtacha o‘zgarishinigina 
o‘zida aks ettiradi. 
Bu indekslar tizimiga kiruvchi uchinchi indeks bo‘lib, struktura