Samarqand iqtisodiyot va servis instituti u. Xudayberdiev, A. N. Xoliqulov, S. A. Babanazarova

6.3.2 Mexanik tanlash usuli 
Bosh to‘plam, ma’lum miqdorda tartibga solingan hollarda, ya’ni 
birliklarning joylanishida ma’lum ketma-ketlik mavjud bo‘lgan 
(xodimlarning tabel nomerlari, uylarning va kvartiralarning nomerlari va 
shu singarilar) da mexanik tanlash usulida, tanlab olingan to‘plam bilan 
bosh to‘plamga kiritiladigan birliklar o‘rtasida munosabatlar 
proporsiyasi aniqlaniladi. Faraz qilaylik, 500000 birlikdan 2% tanlab 
kuzatish o‘takazilsin, ya’ni 10000 birlik tanlab olinishi ko‘zda tutilsin, 
bu holda tanlash proporsiyasi
)
10000
:
50000
1
(
50
1
1
=
=
ni tashkil etadi. 
Tanlash teng oraliqni proporsiyalar asosida amalga oshiriladi, 
Masalan, 1:50 - chi birlik tanlandi, 1:20 (5% tanlashda) har bir 20 birlik 
va hakozo shu singari tanlab olinadi. 
Mehanik tanlash usuliga asosan, bosh to‘plam o‘rganilayotgan 
miqdor bo‘yicha yoki o‘zaro bog‘lanishda bo‘lgan belgilar bo‘yicha 
tartibga solinadi, bu esa tanlash reprezentativligining oshishiga olib 
keladi. lekin, bu holda muntazam ravishda sodir bo‘ladigan xatoning yuz 
berishi havfi ko‘payadi, masalan, har qaysi oraliqdan birinchisi yoki 
ohirgisi tanlab olinsa, ayniqsa xatoni ko‘payicha olib keladi. Shu tufayli 
har qaysi oraliqdan, uning o‘rtasida joylashgan birlik tanlab olinishi 
maqsadga muvofiqdir, masalan 5%-lik tanlab kuzatishda 10,30,50,70 
birlik va shu ketma-ketlikda tanlab olinsa maqsadga muvofiqdir. 
Mexanik tanlash qaytarilmagan usulda amalga oshiriladi. Shuning 
uchun ham mexanik tanlash usulida o‘rtacha hatoni quyidagi formuladan 
foydalinadi: 

---

98 





 −
=
N
n
n
1
2


6.3.3. Tipik tanlash usuli 
Bu usulda bosh to‘plam birliklarini bir nechta tipik guruhlarga 
bo‘lish (ajratish) imkoniyati mavjud bo‘lgan hollarda foydalinadi. Aholi 
kuzatilayotgan bunday guruhlarga misol bo‘lib, tumanlar, ijtimoiy, yosh 
yoki ma’lumot guruhlari bo‘lishi mumkin, korxonalarni kuzatishda esa, 
tarmoq, mulk shakli va shu singarilar bo‘lishi mumkin. 
Tipik tanlashda har qaysi tipik guruhlardan tasodifiy tanlash yoki 
mehanik tanlash usuliga muvofiq tanlab kuzatish amalga oshiriladi. Bu 
usulda tanlab kuzatish o‘tkazilganda hamma guruhlardan ma’lum 
miqdorda birliklar tanlab olingan to‘plamga albatda tushishi o‘rtacha 
xatoga guruhlar aro dispersiyaning ta’siri bo‘lmaydi, shu sababli 
faqatgina guruh ichidagi tebranishlar hisobga olinadi. 
birliklarni tipik tanlashga ajratish tipik guruhlar hajmiga nisbatan 
proporsional holda yoki guruhlar ichidagi belgilar differensiyasiga 
proporsional holda amalga oshiriladi. 
Har qaysi guruhdan tanlab olinadigan birliklarni tipik guruhlar 
hajmiga nisbatan proporsional holda tanlab olishda quyidagi formuladan 
foydalinadi: 
N
N
n
n
i
=
1
bu yerda: N
i
ga guruh hajmi 
n
i
= i- guruhdan tanlab olingan to‘plam: 
N
i
-i- guruh hajmi, bosh to‘plamdagi/ 
Bunday tanlama to‘plam o‘rtacha xatosini quyidagi formulalar 
yordamida aniqlaniladi: 
n
i
2


=
(Qaytarilgan tanlash usuli) 
)
1
(
2
N
n
n
i
−
=


(Qaytarilmagan tanlash usuli) 
Bu yerda
i
2

- guruhlar ichidagi dirpersiyalar o‘rtachasi. 
Belgilar proporsional differensiatsiyasi mavjud bo‘lgan tanlashda 
har qaysi guruh bo‘yicha kuzatishlar soni quyidagi formula bilan 
aniqlaniladi: 

---

99 
i
i
i
i
i
N
N
n
n



=
σi - i-chi guruhdagi o‘rtacha kvadratik chetlanish. 
Bunday tanlashning o‘rtacha xatosi quyidagi formulalar yordamida 
aniqlaniladi: 

=
i
i
i
n
N
N
2
2
1


(Qaytarilgan tanlash usuli) 






 −
=
N
n
n
N
N
i
i
i
1
1
2
2


(Qaytarilmagan tanlash usulda) 
Belgilar proporsional differensiyasi usulida tanlab kuzatish yaxshi 
natijalar beradi, lekin tanlab kuzatish o‘tkazguncha o‘zgaruvchanlik 
to‘g‘risidagi ma’lumotlarni olishning qiyinligi bu usulning amaliyotda 
qo‘llanishiga qiyinchilik tug‘diradi.
Tipik tanlashning har ikkala variantining qo‘llanilishini quyidagi 
shartli misollarda qarab chiqamiz. Faraz qilaylik, korxona ishchilarini 
sexlar miqdoriga proporsional holda 10 % li qaytarilmagan tenglik 
tanlash 
usuli 
asosida 
vaqtincha 
ishga 
layoqatsizlik 
evaziga 
yo‘qolishlarni baholash maqsadida o‘tkazilgan tanlab kuzatish natijalari 
quyidagi jadvalda tasvirlangan (6.3-jadval).