Samarqand iqtisodiyot va servis instituti u. Xudayberdiev, A. N. Xoliqulov, S. A. Babanazarova

№ 
 
Yillar 
 
1-yil 
 
2-yil 
3-yil 
4-yil 
5-yil 
1. 
Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi, 
mln. so‘m (D) 
20,0 
21,0 
18,0 
22,0 
24,0 
2. 
Mutloq o‘zgarish (o‘sish yoki 
kamayish) (ΔD) 
A) Zanjirsimon usulda 
- 
+1,0 
-3,0 
+4,0 
+2,0 

---

136 
B) Bazis usulda (1-yil.) 
- 
+1,0 
-2,0 
+2,0 
+4,0 
3. 
O‘zgarish sur’atlari (o‘sish yoki 
kamayish) 
A) Zanjirsimon. O‘s
z
=D
i
:D
i-1
x100 
% 
- 
105,0 
85,7 
122,2 109,1 
B) Bazis O‘s
b
=D
i
:D
0
x100 % 
100 
105,0 
90,0 
110,0 120,0 
4. 
Qo‘shimcha 
o‘sish 
(kamayish) 
sur’atlari 
A) Zanjirsimon.
1
1
усз
100
)
(
К
−
−

−
=
i
i
i
D
D
D
yoki O‘s
b
-100 
- 
+5,0 
-14,3 
+22,
2 
+9,1 
B) Bazis 
0
0
усб
100
)
(
К
Д
Д
Д
i

−
=
yoki
O‘s
b
-100 
- 
+5,0 
-10,0 +10,
0 
+20,
0 
5. 
1 
% 
qo‘shimcha 
o‘sishning 
(kamayishning) mutloq mohiyati, 
mln. so‘m 
- 
-0,20 
-0,21 +0,1
8 
+0,2
2 
8.4. Dinamika qatorlarda taraqqiyotning umumiy (asosiy) 
qonuniyatlarini aniqlashning statistik usullari 
Ijtimoiy - iqtisodiy hodisa, voqealar doimo o‘zgarishda, 
rivojlanishda ekanligi ma’lum. Bu hodisa, voqealar miqdorlari dinamika 
qatorlarida berilganda, ularning darajalari juda ko‘p omillar natijasida 
shakllanadi. Bu omillarning ayrimlari asosiy bo‘lib, bu ko‘rsatkichga 
doimiy ravishda ta’sir etadi, hamda ko‘rsatkich o‘zgarishning 
qonuniyatini belgilaydi. Boshqa ayrim omillar ko‘rsatkichlarga 
tasodifiy, vaqtinchalik ta’sir ko‘rsatib, darajalarning chetlanishga olib 
keladi. 
Statistikaning asosiy vazifalaridan biri hodisalarga ta’sir qiluvchi 
assoiy, doimiy omillarni aniqlash, ular o‘rtasidagi bog‘liqlikni hisoblab, 
o‘zgarish tendensiyasini (trendini) belgilashdir. 
Dinamika qatorlar o‘zgarishining asosiy tendensiyasini aniqlash 
uchun statistika bir qancha usullardan foydalanadi. Bulardan eng 
hisoblanishi qulay (oddiy) va to‘g‘ri natija beradiganlari quyidagilardir. 
a) Davr oralig‘ini (intervalni) kengaytirish (kattalash- 
tirish) usuli; 
b) O‘rtacha sirg‘anma usuli; 
v) Analitik tekislash usullaridir. 
Ayrim hollarda dinamika qatorlari darajalarini dastlab qaraganda 
ularning o‘zgarish tendensiyalarini ilg‘ab olish qiyin. Bunday holarda 

---

137 
ulardagi davr oralig‘ini (intervalni) kattalashtirish lozim. Agarda 
dinamika qator ma’lumotlari kunlik bo‘lsa, xaftalik bo‘lsa, dekadalik 
yoki oylik, oylik ma’lumotlarni choraklik va shu kabi ma’lumotlarga 
aylantirish lozim. 
Misol: Korxonaning bir yilda mahsulot ishlab chiqarishi to‘g‘risida 
quyidagi ma’lumotlar mavjud.