Samarqand iqtisodiyot va servis instituti u. Xudayberdiev, A. N. Xoliqulov, S. A. Babanazarova

Oylar 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 12 
Mahsulot 
hajmi, 
mln. 
so‘m 
44,0 46,0 50,0 56,0 59,0 57,0 68,0 70,0 76,0 78,0 81,0 80,0 
Bu dinamika qator ma’lumotlari bo‘yicha o‘zgarish tendensiyasi 
yaqqol sezilmagan, uning sur’ati ham qanchalik ekanligi bilinmaydi. Bu 
dinamika qator oralig‘i davrini kattalashtirib (kengaytirib) oylarni, yil 
choraklari bo‘yicha hisoblasak va ularning o‘rtacha har oy 
ma’lumotlarini aniqlasak, qator darajalarining o‘zgarish tendensiyasi 
yaqqol ko‘rinadi. 
Choraklar 
Mahsulot hajmi, mln. so‘m 
Jami 
o‘rtacha bir oyligi 
I 
140 
46,67 
II 
172 
57,33 
III 
214 
71,33 
IV 
239 
79,67 
Bu ma’lumotlardan yaqqol ko‘rinib turibdiki, korxona chorakdan - 
chorakka mahsulot hajmini ko‘paytirib bormoqda. 
Sirg‘anma usulining mohiyati shundaki, bunda dinamika qator 
darajalari o‘rtachasi hisoblanib, har safar sirg‘anma usulda navbati bilan 
keyincha daraja qoldirib ketiladi. Bu usul qator darajalari ko‘p 
bo‘lganda, 3,5 va hokazo o‘rtalarni hisoblab, har safar o‘ng tomonga 
siljib (sirg‘anib) (oldingi darajani qoldirib) aniqlanadi. 
3
;
3
4
3
2
2
3
2
1
1
D
D
D
D
D
D
D
D
+
+
=
+
+
=
va hokazo. 

---

138 
Dinamika 
qatorlar 
o‘zgarish 
tendensiyasini 
aniqlashda 
qo‘llanadigan analitik tekislash usuli boshqa usullarga nisbatan bir 
muncha to‘g‘riroq natija beradigan usuldir. Bu usulning mohiyati 
shundaki, qatorlar o‘zgarishiga qarab, to‘g‘ri matematik tenglamani 
topib, haqiqiy darajalarni, vaqt funksiyasi y
t 
= f (t) darajasida 
hisoblashdir. Bu vazifa qiyinroq bo‘lib, qator darajalarining umumiy 
yo‘nalishiga qarab, turli matematik funksiya formulalaridan 
foydalaniladi. 
Agarda dinamika qatorlari o‘zgarishsiz yoki arifmetik progressda 
ya’ni mutloq qo‘shimcha o‘sish bir tekis bo‘lsa, unda to‘g‘ri chiziqli 
tenglama: y
t
= a
0
+ a
1
t foydalaniladi. 
Bu yerda y
t 
– tekislangan qator darajasi; 
a
0
, a
1
– parametrlar (kichik kvadratlar usulida aniqlanadi); 
t – davrlar soni. 
Agarda daraja o‘zgarish aniq va doimiy bo‘lsa, u holda ikkinchi 
tartibdagi parabola tenglamasi: y
t
= a
0
+ a
1
t + a
2
t 
2
; qo‘llaniladi. 
Agarda o‘zgarish geometrik progressda bo‘lsa, unda tenglama
y
t
= a
0
+ a
1
t
; 
Agarda qator darajalarida kamayish (pasayish) yo‘nalishi 
aniqlansa, tenglama: 
t
a
a
у
t
1
0
+
=
ya’ni giperboladan (egri chiziqli tenglama) foydalanadi