Samarqand iqtisodiyot va servis instituti u. Xudayberdiev, A. N. Xoliqulov, S. A. Babanazarova

dinamika qatorlari deyiladi. Ma’lum sanadagi aholi soni, tovar - 
moddiy boyliklar qoldiqlari, mavjud korxonalar soni va shu kabilar payt 
dinamika qatorlariga misol bo‘la oladi. Demak, payt dinamika qatorlarda 
o‘rganilayotgan hodisaning ma’lum bir sanaga, paytga holatini 
(miqdorini) ifodalaydi, ularning darajalarini qo‘shib bo‘lmaydi, chunki 
takroriy hisob bo‘ladi, ya’ni keyingi sanadagi miqdor to‘liq bo‘lmasa 
ham oldingi sanadagi miqdorni o‘z ichiga oladi. Demak, dinamika 
qatorlarni davriy yoki payt holatda tuzish ixtiyoriy emas, balki raqamlar 
tavsiflaydigan hodisalar mohiyatidan kelib chiqadi. 
Ko‘pincha mutloq miqdorlardan tashkil topgan dinamika qatorlari 
asosida, o‘rtacha va nisbiy miqdorlar hisoblanib, ularning dinamika 
qatorlari tuziladi. Bunday mutloq miqdorlar asosida hisoblab topilgan 
o‘rtacha va nisbiy miqdorlar qatorlari hosilaviy dinamika qatorlari 
deyiladi. 
8.2. Dinamika qatorlarining o‘rtacha darajasini hisoblash va tahlil 
ko‘rsatkichlari 
Dinamika qatorlarda ham umumiy tasvirini berish uchun ularning 
o‘rtacha darajalari hisoblanadi. Dinamika qatorlarda o‘rtachani 
hisoblash, ularning xususiyatiga, qator turiga bog‘liq. Davriy dinamika 
qatorlarida teng oraliq davrlari berilgan bo‘lsa, o‘rtacha mutloq darajani 
hisoblash uchun oddiy arifmetika o‘rtacha formulasidan foydalanamiz. 
n
D
yoki
D
D
D

+
=
2
2
1
Misol: korxona, 2016 yilda 4560,0 ming so‘mlik, 2017 yilda 
5400,0 ming so‘mlik mahsulot ishlab chiqargan bo‘lsa, o‘rtacha ushbu 
yillarda
0
,
4980
2
0
,
5400
0
,
4560
=
+
=
D
ming so‘mni tashkil etadi.
Payt dinamika qatorlarda darajalarning soni va oraliqlarga bog‘liq 
holda o‘rtacha quyidagicha hisoblanadi. 
1) Dinamika qatorlar darajasi 3 va undan ko‘p bo‘lib, qator 
oraliqlari teng bo‘lsa, ularning o‘rtachasi xronologik o‘rtacha 
formulasidan foydalanib topiladi. 

---

133 
;
1
2
1
...
2
1
2
1
−
+
+
=
n
D
D
D
D
n
 
2) Dinamika qatorlar darajasi 3 va undan ko‘p, lekin qator 
oralig‘idagi vaqt teng emas, bu holda tortqichli arifmetik formuladan 
foydalanib, qatorlar o‘rtachasi topiladi: 
;
...
...
2
1
2
2
1
1


=
+
+
+
+
+
=
t
Dt
t
t
t
t
D
t
D
t
D
D
n
n
n
 
3) Agarda payt dinamika qatorda faqatgina 2 ta ma’lumot, 
boshlang‘ich va oxirgi miqdor aniq bo‘lsa, u holda oddiy arifmetik 
o‘rtacha formulasidan foydalanamiz. 
2
2
1
D
D
D
+
=
Statistika eng muhim vazifalaridan biri, o‘rganilayotgan 
hodisalarning o‘zgarishlarini, o‘zgarish yo‘nalishlari (trendlarni) 
aniqlashdan iboratdir. Shuning uchun ham statistikada dinamika 
qatorlarni tahlil qilish uchun qator darajalari o‘zgarishining quyidagi 
ko‘rsatkichlari aniqlanadi: 
- mutloq o‘sish yoki kamayish (ΔD); 
- o‘sish yoki kamayish sur’ati (O‘zgarish sur’atlari); 
- qo‘shimcha o‘sish yoki kamayish sur’ati; 
- bir foiz qo‘shimcha o‘sish yoki kamayishning mutloq qiymati. 
Dinamika qatorlarning bu ko‘rsatkichlari ikki darajalarni 
(miqdorlarni) biri - biriga taqqoslab olinadi. 
Qator darajalari ko‘p bo‘lganda taqqoslashda zanjirsimon va 
bazisli usular bilan ko‘rsatkichlar hisoblanishi mumkin. Agarda har bir 
miqdor (daraja) o‘zidan oldingi miqdor (daraja) bilan navbatma - navbat 
taqqoslansa zanjirsimon ko‘rsatkich olinadi. Agarda keyingi har bir 
daraja oldingi bitta (har doim) daraja asos (bazis) qilib olinib, o‘shanga 
nisbatan taqqoslansa bazis ko‘rsatkichi olingan bo‘ladi.