Samarqand qishloq xo‘jalik instituti

 

---

5 
O‘quv elementlari: tovarlarni turkumlashning mohiyati, tovarlarni turkumlashning
usullari, xalk iste’mol tovarlarini kodlash. 
Mavzu bo‘yicha tayanch tushunchalar: 
Olma, limon, uzum, oksalat, sut, fosfor, 
kraxmal, efir, fenol birikmalar, polifenol. 
1-ilova 
Aqliy xujum metodi 
1. 1. Tovarlarni turkumlashning mohiyatini tushuntirib bering? 
2. 2. Turkumlash ahamiyati nimalardan iborat? 
3. 3. Oziq-ovqat tovaralari fiziologik-biokimik belgilari bo‘yicha qanday 
turkumlanadi? 
 
2-ilova 
Klaster metodi 
 
 
 
3-ilova 
“KICHIK GURUHLARDA ISHLASH” 
Kichik guruhlarda ishlash talabalarning darsda 
faolligini ta’minlaydi, har biri uchun munozarada 
qatnashish 
huquqini 
beradi, 
bir-biridan 
auditoriyada 
o‘rganishga imkoni tug‘iladi, 
boshqalar fikrini qadrlashga o‘rgatadi. 
 
 
 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
Oziq-
ovqat 
tovaralar
i
 

---

6 
Tovarlarni turkumlash va kodlash. 
2-soat 
O‘quv elementlari: 
1.Tovarlarni turkumlashning mohiyati, prinsiplari, umumiy qoidalari va 
vazifalari. 
2. Ozik-ovqat mahsulotlarining turkumlanishi. 
3. Xalk iste’mol tovarlarini kodlash. 
1. Tovarlarni turkumlashning mohiyati, prinsiplari, umumiy koidalari 
va vazifalari 
Har qanday fanning eng muxim muammolaridan biri turkumlash muammosi 
xisoblanadi. Tovarshunoslikda bu muammo bo‘yicha hozirgacha sistemali 
tadqiqotlar o‘tkazilmagan. SHu sababli xam tovarshunoslikning umumiy nazariy 
kursida turkumlanish kam o‘rganilgan soha hisoblanadi. 
Fanlarning rivojlanish tarixi shuni kursatadiki, biologiya va kimyo 
sohalarida ilmiy turkumlash tabiatning eng muhim qonuniyatlarini ochishga 
yordam berdi. SHu bilan bir qatorda insoniyat mexnati mahsulini turkumlash fan 
va texnika rivojidan orkada kolmoqda. Bu holatni shu bilan izoxlash mumkinki, 
fan va texnikaning tez sur’atlar bilan rivoji, qishloq xujalik va sanoat 
maxsulotlarining kupayishini, ko‘p hollarda butunlay yangi mahsulotlarning paydo 
bulishini keltirib chiqarmoqda. Bunday tovarlarni eski tamoyillar asosida 
turkumlash kiyin kechmoqda. 
Har qanday fan sohasida ham ilmiy turkumlashni amalga oshirish katta 
mehnat talab etadi. Masalan, dunyoni xayvonot va o‘simliklar dunyosiga 
turkumlash uchun kupgina olimlarning cheksiz xarakati talab etilgan. Xuddi shu 
holatni boshka fan sohalarida xam kuzatish mumkin 
Turkumlash (klassifikatsiya) lotincha suzdan olingan bulib classis - razryad, 
sacio - bulaman, ya’ni turkumlanayotgan ob’ektni eng xarakterli, axamiyatli 
belgilari buyicha guruxlarga bulish ma’nosini anglatadi. 
Ilmiy turkumlash xar qanday fan uchun juda katta nazariy va amaliy 
axamiyatga egadir. Buni shu bilan izoxlash mumkinki, ilmiy asoslangan 
turkumlashsiz tabiatda konun va konuniyatlarni topish mumkii emas. Demak, 
fanning ilmiy asosini xam yaratib bulmaydi. SHu sababli xam kadimdan olimlar 
predmetlar va xodisalarni turkumlashga aloxida e’tibor karatganlar. 
Tovarlarni turkumlashni ikki xil usuli mavjud: ierarxik va faset usullari. 
Ierarxik usulga asosan kuyi boskichda turgan tovarlar yukori bosqichda turgan 
tovarlar guruxiga bosqichma-bosqich buysunishi kerak. 
Faset usulida turkumlash esa xilma-xil ob’ektlarni bir belgisi buyicha 
parallel ravishda bir-biriga boglik bulmagan aloxida-aloxidda guruxlarga 

---

7 
ajratishdan 
iboratdir. 
Turkumlashning 
faset 
sistemasi 
kup 
xollarda 
turkumlanayotgan ob’ektlarga klassifikatorlar va kodlar tuzishda juda kul keladi. 
Turkumlashning axamiyatini tor ma’noda tushunmaslik kerak, u kuyidagi bir 
necha vazifalarni bajarishga karatiladi: 
har bir fan soxasida shuningdek, tovarshunoslikda asosiy konun va konuniyatlarni 
aniklashga; 
fan predmetami xar tomonlama va chukur urganishga; 
tovarlarning sifatini tadkik kilishning ratsional usullarini ishlab chikishga; 
transport vositalari sigimini va omborxonalar xajmidan samarali foydalanishga; 
tovarlarni urab-joylshning ilmiy asoslangan uslublarini ishlab chikishga; 
xisob-kitob ishlarini soddalashtirishga; 
xalk xujaligining rivojlantirishning ilmiy asoslangan rejalarini ishlab chikishga va 
xokazo. 
Turkumlanish standartlashtirishning asosiy tarkibiy kismlaridan biri 
hisoblanib, umumjamiyat mahsuloti sifatining oshishiga yordam beradi. 
Fanda turkumlanish jamiyat iktisodiy rivojining darajasiga va fan 
tarmogining rivojiga boglik xisoblanadi. SHu sababli Kddimiy Gretsiyada xam 
mashxur tabiatshunoslar va filosoflar, masalan Aristotel va Teofrastlar xam 
turkumlash masalalari bilan shugullanganlar. 
Turkumlash tarixidagn anik misollardan biriga usimliklar dunyosini 
turkumlash borasidagi ishlarni keltirish mumkin. Masalan, Karl Linney ishlari 
bunga misol bula oladi. K.Linney birinchi bulib xamma usimliklarni klasslarga, 
razrayadlarga, kichik razryadlarga, rodlarga va nasllarga ajratdi. 
Tovarshunoslik fani soxasida turkumlash muammolari bilan shugullangan 
olimlarga 
K.T.Lyudovitsi, 
M.YA.Kittari, 
Libix, 
Rubner, 
P.P.Petrov, 
YA.YA.Nikitinskiy kabi olimlarni kiritish mumkin. 
Turkumlash (klassifikatsiya) lotincha suzdan olingan bulib classis - razryad, 
sacio - bulaman, ya’ni turkumlanayotgan ob’ektni eng xarakterli, axamiyatli 
belgilari buyicha guruxlarga bulish ma’nosini anglatadi. 
Ilmiy turkumlash har kanday fan uchun juda katta nazariy va amaliy 
ahamiyatga egadir. Buni shu bilan izoxlash mumkinki, ilmiy asoslangan 
turkumlashsiz tabiatda konun va konuniyatlarni topish mumkii emas. Demak, 
fanning ilmiy asosini xam yaratib bulmaydi. SHu sababli xam kadimdan olimlar 
predmetlar va xodisalarni turkumlashga aloxvda e’tibor karatganlar. 
Tovarlarni turkumlashni ikki xil usuli mavjud: ierarxik va faset usullari. 
Ierarxik usulga asosan quyi bosqichda turgan tovarlar yukori bosqichda turgan 
tovarlar guruxiga bosqichma-bosqich buysunishi kerak. 
Faset usulida turkumlash esa xilma-xil ob’ektlarni bir belgisi buyicha 
parallel ravishda bir-biriga bogliq bulmagan aloxida-aloxdda guruxlarga 

---

8 
ajratishdan 
iboratdir. 
Turkumlashning 
faset 
sistemasi 
kup 
xollarda 
turkumlanayotgan ob’ektlarga klassifikatorlar va kodlar tuzishda juda kul keladi. 
Turkumlashning axamiyatini tor ma’noda tushunmaslik kerak, u kuyidagi bir 
necha vazifalarni bajarishga karatiladi: 
xar bir fan soxasida shuningdek, tovarshunoslikda asosiy konun va konuniyatlarni 
aniklashga; 
fan predmetami xar tomonlama va chukur urganishga; 
tovarlarning sifatini tadkik kilishning ratsional usullarini ishlab chiqishga; 
transport vositalari sigimini va omborxonalar xajmidan samarali foydalanishga; 
tovarlarni urab-joylshning ilmiy asoslangan uslublarinn ishlab chiqishga; 
xisob-kitob ishlarini soddalashtirishga; 
xalk xujaligining rivojlantirishning ilmiy asoslangan rejalarini ishlab chikishga va 
xokazo.