Самиси ўқув услубий кенгашида муҳокама этилган Ўук раиси Қ. Ж. Мирзаев Баѐннома №2019 йил ― ‖

3-жадвал 
Шартномалар шакли бўйича таваккалчиликни тақсимланиши. 
Баҳо таваккалчилигини тақсимланиши 
Шартнома шакллари 
Таваккалчилик тўлалигича таъминотчи, 
етказиб берувчи бўйнида. 
Ўзгармас баҳо. 
Маълум шароитларда баҳони 
қайта кўриб чиқиш. 
Ўзгарувчан баҳолар. 
Таваккалчилик тўлалигича истеъмолчи, 
харидор бўйнида. 
Етказиб бериш вақтидаги ҳақиқий 
баҳо. 
Етказиб берувчининг харажатлари 
қўшув фойда меъѐри. 
1.5. Маҳсулотни бозорга чиқариш стратегияси 

---

Бизнес- режада ишлаб чиқарилган товарни сотиш каналлари ва ҳаракатланиш 
тизимини ѐритиб бериш зарур. 
Товар ҳаракатланиши ва сотувни тадқиқ қилиш товарни истеъмолчига тез 
етказиб бериш ва сотишнинг энг самарали ва оқилона йўллари, усуллари ва 
воситаларини аниқлашга имкон беради. Савдо каналлари, воситачилар, сотувчилар, 
сотув шакл ва усуллари, муомала харажатлари (савдо харажатларини олинадиган 
фойда билан солиштириш) тадқиқот объектлари ҳисобланади. Шунингдек, чакана 
ва улгуржи савдода турли хил корхоналар фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари 
таҳлил қилиниб, уларнинг кучли ва заиф томонлари, товар ишлаб чиқарувчилар 
билан вужудга келган муносабатлар характери аниқланади. Бундай маълумотлар 
корхона товар айланмасини ошириш, товар заҳираларини оптималлаштириш, 
самарали товар ҳаракатланиши каналларини танлаш мезонларини ишлаб чиқиш, 
товарни пировард харидорларга сотиш усулларини ишлаб чиқиш, муомала 
харажатларини камайтиришга имкон беради. 
Реклама ва сотувни рағбатлантиришни тадқиқ қилиш қачон, қаерда ва қандай 
воситалар ѐрдамида товарлар сотувини рағбатлантириш, товар ишлаб 
чиқарувчининг 
бозордаги 
нуфузини 
ошириш, 
реклама 
тадбирларини 
муваффақиятли ўтказишни аниқлашга имкон беради. Объектлар сифатида 
қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: таъминотчилар, воситачилар ва харидорларнинг 
бозордаги хатти-ҳаракатлари; реклама самарадорлиги; харидорлар билан алоқалар. 
Олинган натижалар «паблик рилейшнз» сиѐсатини ишлаб чиқиш; корхона ва унинг 
товарларига илиқ муносабат уйғотиш; корхона имиджини яратиш; аҳоли 
талабларини шакллантириш ҳамда таъминотчи ва воситачиларга таъсир кўрсатиш 
усулларини аниқлаш; коммуникация алоқалари, жумладан, рекламанинг 
самарадорлигини оширишга имкон беради. 
Ҳар қандай товарга талаб иккита компонентнинг: кутилаѐтган харидорнинг 
тўлов лаѐқатига эгалиги ва унинг ўз муаммоларини таклиф этилаѐтган товар 
ѐрдамида ҳал қилиши, яъни ўз эҳтиѐжини қондириш истаги мавжудлигининг 
натижасидир. Бозорда бир вақтда бир нечта рақобатдош товарлар мавжудлиги 
сабабли ҳар бир корхона ва фирма харидорнинг товар танлашда ўзига эътибор 
қаратишига таъсир кўрсатишга интилади. Бундай таъсир воситаси реклама, 
товарнинг истеъмол хусусиятларини тарғиб қилиш ҳисобланади. Бундан ташқари, 
ҳозирги пайтда сотувни рабатлантириш ва рекламада маҳсулот тақсимоти ва уни 
истеъмолчиларга етказиб бериш каналларига катта ўрин ажратилмоқда. 
Чет элда амалиѐтда товарларни ишлаб чиқарувичидан истеъмолчи томон 
ҳарактлантиришнинг икки усули ишлаб чиқилган бўлиб, биринчи усул силжитиш 
стратегияси номи билан машҳур. Бу ҳолда корхона дилерларни харид қилинган ҳар 
ўнта товар учун битта товарни бепул бериш йўли билан рағбатлантиради. Иккинчи 
усул интенсив реклама кампаниясини ўтказиш йўли билан харидорларни жалб 
қилиш стратегиясидир. Унинг мақсади харидорларни таклиф этилаѐтган товар ѐки 
хизмат тавсифномалари билан таништиришдан ташқари, уларда реклама 
қилинаѐтган товар ѐки хизматни харид қилиш истагини уйғотиш ҳисобланади.
Товарни бозор томон ҳаракатлантиришни рағбатлантириш сўнгги пайтда 
ФОССТИС тизими (талабни шакллантириш ва сотувни рағбатлантириш хизмати) 
ѐрдамида амалга оширилиб, унда товарни ишлаб чиқариш, уни ҳаракатлантииш ва 
реклама қилиш жамият эҳтиѐжлари билан боғланаши. 
ФОССТИС - талабни шакллантириш ва сотувни рағбатлантириш хизмати 
(инглизча-formation of demond and stimulation of sale) комплексига реклама, товар 

---

ҳаракати ва жамоатчилик билан алоқалар киради. Бу воситалар нафақат талабни 
шакллантириш (ФОС), балки сотувни рағбатлантиришга ҳам таъсир кўрсатади. 
ФОС тадбирлари потенциал харидорга йўналтирилган бўлиб, уни янги бозорга 
эндигина чиқарилаѐтган товар билан таништирилади. «Таништирувчи реклама», 
кўргазма ва ярмаркаларда иштирок этиш усулларидан фойдаланилади. Мақсади - 
истеъмолчилар онгида маҳсулот образини шакллантириш ва фақатгина шу 
маҳсулот бошқаларидан кўра кўпроқ белгиланган талабни қондиришини кўрсатиш.
СТИС тадбирлари бозорда янгилик ҳисобланмайдиган товарларни сотишни 
кенгайтиришга ѐрдам беради. Бундай товар ҳақида ФОС тадбирлари ва 
харидорнинг ўз тажрибаси асосида маълум тасаввурлар пайдо бўлган. СТИСнинг 
вазифаси эса харидорни яна харидга ундаш ҳамда товарнинг бозордаги ҳаѐтийлик 
босқичи ва корхонанинг баҳо сиѐсатига кўра янги сегментларда тарқалишини, 
бозордаги улушини оширишни таъминлашдан иборат. Харидор учун товарни 
ФОССТИСнинг қайси тадбири орқали сотиб олганлигини қизиғи йўқ. Лекин 
ФОССТИС тадбирларига маблағ ажратаѐтган корхона раҳбари учун муҳим 
аҳамиятга эга. Унга кўра таъсир доирасини янада аниқроқ белгилаш 
(ахборотларнинг йўналтирилганлиги), оммавий алоқа каналларининг мақбулларини 
танлаш, товарнинг ижобий томонларини тўлароқ ѐритиш, кўргазмали воситалар, 
матнлар мазмуни ва шаклини мувофиқлаштириш имкониятларини баҳолаш 
мумкин. 
ФОССТИСнинг коммуникатив таъсирига кўра харидорлар товарни юқори 
истеъмол қийматига эга деб тасаввур қиладилар. ФОССТИС тадбирларига 
қилинадиган харажатларни режалаштиришда маблағларни қуйидагича тақсимлаш 
мақсадга мувофиқ:

матбуотда реклама (ФОС) учун - 30%; 

босма нашр шаклдаги (проспектлар, каталоглар) реклама учун –15%; 

кўргазма ва ярмаркалар учун - 15%; 

тўғридан-тўғри рекламага - 10%;

ѐдгорликлар (сувенирлар) ва бошқа тадбирлар (СТИС) учун - 7,5%;

дилерлар, агентларнинг ишлаб чиқарувчи корхона билан танишиш учун 
хизмат сафарларига –7,5%; 

жамоатчилик билан алоқалар (PR) учун - 7,5%

кўзда тутилмаган тадбирлар учун - 7,5%