Sanaat geografiyasi pa’ninin’ obekti ha’m predmeti joba

Ren’li metallurgiya sanaatinin’ O’zbekstanda rawajlaniwi.
O’zbekstan aymag’inda rudadan metall alıw 4 mın’ jıldan artıq tariyxqa iye. A’yyemgi waqıtta mıstan tu’rli bezew buyımları tayarlang’an. Keyinirek rudalı metallar - qalayı, gu’mis, altın ha’m basqalardi eritiw, quyıw ha’m qızdırıp islew o’zlestirilgen. Orta a’sirlerde Ferg’ana, Zarafshan, Chirchiq, Ahangaran alaplarında bir qansha qalalarda zergerlik, mıs, temirshilik rawajlang’an. Surma, vismut, kobalt uqsag’an ren’li metallar ma’lim bolmasada, olardın’ qosımtalarınan ken’ paydalang’an.
Ren’li metallurgiya respublikada metallurgiya sanaatının’ jetekshi tarmag’i esaplanip jergilikli mineral shiyki zat resursları negizinde 30-jıllardan rawajlandı. Respublikada qımbat bahalı metallar (altın, mıs, qorg’asın, volfrom, molibden h.t.b.) ka’nleri, Qaramazar mıs-qorg’asın ka’ni, Qoytas, Langar ren’li metallar, Chadak, Zarmitan, Marjanbulaq, Koktas, Qızılalmalısay altın, ha’m Qorg’asınka’n, Altıntapqan, Qalmaqır mıs ka’nleri tabılıp, respublika ren’li metallar o’ndiriw boyınsha du’nyada altınshı orındı iyeleydi.
Altın qazıp alıw sanaatı. Oraylıq Aziyada, tiykarınan ha’zirgi O’zbekstan aymag’inda altın qazıp alıw ha’m onnan tu’rli tag’ınshaqlar, zergerlik buyımlar jasaw 5-6 a’sirlerde payda bolg’anlıg’ı haqqında arxeologiyalıq izertlewler tastıyıqlaydı. Shashılma altın alıw 10-11 a’sirlerde Chatqal, Chirchiq, Narın, Sox, Zarafshan, da’ryaları alaplarında alıp barılg’anlıg’ı haqqında mag’lıwmatlar bar.
O’zbekstannın’ mineral shiyki zat baylıqların anıqlaw, onı qazıp alıw ha’m ayırım bo’limin Orayg’a tasıw Oktyabr revolyuciyasınan keyin dawam etti. Qımbat bahalı metall ka’nlerdi qıdırıp tabıw ha’m onnan paydalanıw mashqalalarin sheshiw jumısların oraylıq ilimiy ka’rxanalar qatnastı.
Respublika g’a’rezsizlikke erisiwi menen O’zbekstan hu’kimeti uzaq jıllar dawamında burıng’ı awqamnın’ erkinde bolg’an altın qazıp alıw sanaatın respublika g’a’rezsizligin bekkemlew jolında rawajlandırıw boyınsha bir qansha sharalar ko’rildi. O’zbekaltın birlespesi negizinde O’zbekstan respublikasının’ qımbatbaha metallar o’ndiriw ma’mleket ta’repinen a’melge asirildi (1992). Bul sho’lkem 1994-jıl O’zbekstan altın qazıp alıw ha’m almazg’a islew beriw ka’rxanalar sho’lkemi (Uzalmazaltın) g’a aylandırıldı. Uzalmazaltın sho’lkemi ha’m Nawayı qalasında Qızılqumaltın kontserni tiykarg’I jumıslardi alıp barmaqta. Uzalmazaltın sho’lkemi quraminda Angren, Marjanbulaq, Chodak, Kukaydi, Zarmitan altın qazıp alıw ka’nleri, almaz jonıw fabrikası ha’m basqada sho’lkemler bar.
Respublikada altın qazıp alıw sanaatının’ ekinshi iri orayı Qızılqumkamebmetallooltin kontsernnin’ bas ka’rxanası - Nawayı ka’n-metallurgiya kombinatı bolıp esaplanadı. Kombinat Muruntaw ha’m basqa altın ka’nlerin iske tu’siriw maqsetinde 1958-jıldan qurıla basladı. Onın’ tiykarg’ı o’ndiriplik ka’rxanalari Zafarobod, Nurabad, Zarafshan, Ushqudıq qalalarında jaylasqan. Zarafshanda 1993-jılda du’zilgen altın qazıp alıw boyınsha O’zbekstan - AQSh Zarafshan-Nyumont qospa ka’rxanası 1995-jıldın’ may ayınan baslap o’nim islep shıg’ara basladı.
Ullı Britaniya Lonro firması menen birlikte Oraylıq Qızılqumda altın rudaları ka’nin iske tu’siriw ha’m altın ajırtıp alıw boyınsha ulken ka’rxana - Amantaytu-Goldfildz qospa ka’rxanası joybarı a’melge asırıldı. O’zbekstan altıninın’ sapası jag’ınan du’nyada aldın’g’ı orınlarda.
Mıs-qorg’asın sanaatı tiyykarınan Axangaran-Almalıq ka’n-sanaat rayonında Qorg’asınka’n-Altıntapqan polimetall ka’nleri, Qalmaqqır mıs ka’nleri negizinde du’zilgen. Kombinattın’ mıs kompleksi Qalmaqqır mıs ka’ni, ruda bayıtıw fabrikası, metallurgiya zavodınan, qorg’asın-rux kompleksi Qorg’asınka’n, Altıntapqan, Chodak ha’m basqa ka’nler, ruda bayıtıw fabrikası, metallurgiya zavodınan ibarat.
Volfram ha’m molibden sanaatının’ iri ka’rxanası O’zbekstan qattı qatıspalar ha’m otqa shıdamlı birikpeler kombinatı bolıp esaplanadı. Kombinat Jin’ishke volfram ha’m Kuytas volfram-molibden ka’nleri rudaları ha’mde mıs rudalarınan ajıratıp alınatug’ın molibden negizinde isleydi. Kombinatta birinshi molibden quyması 1956-jılı alıng’an, 1957-jıldan qattı qatıspalar islep shıg’arıla basladı. Kombinat o’nimleri elektrotexnika o’nimleri, polat eritiw tarawlarında ken’ qollanıladı. 1996-jıldan kombinatda respublika talapların tolıq qanaatlandıratug’ın elektr lampochkaları islep shıg’arıw quwatlıg’ı iske tu’sirilgen.
Qorg’asın-tsink o’ndiriw. Qorg’asınnın’ awırlıq salmag’ı 11,3 iye bolıp, jen’il ha’m iyilgish metall, mexanikalıq jaqtan qayta islewge ju’da’ qolaylı ha’m korroziyag’a qarsı joqarı qa’siyetke iye. Balqıw temperaturası 327⁰ qa barabar.
Qorg’asın sanaatlıq usılda o’ndiriw ko’binese qorg’asın biski ha’m cerussiti PL S0₃ qayta tiklew arqalı iske asırıladı. Usınday minerallar ishinen a’hmiyetli mineral, qorg’asın beski bolıp, bunın’ sostavında 76%-ke shekem qorg’asın boladı.Qorg’asın rudaları koncentrattı ku’ydiriw arqalı tayarlaydı. Bunda qorg’asın 40% ten 78% ke shekem ushırasadı. Koncentrattı ku’ydiriw arnawlı mashinalarda alıp barılıp, bunda rudalı koncentrat tek ku’ydirip qoymastan eritiw procesine de o’tedi. Alıng’an metall eritindisin koks penen qosıp eritiw arqalı 3-5% ha’r tu’rli aralaspag’a iye qara qorg’asın alınadı.
Cink o’ndiriw. Cink o’ndiriw temperaturag’a baylanıslı bolip onin’ qa’siyetin tez o’zgertip otıradı. Mısalı, jay temperaturada cink jumsaq halda bolsa, 100⁰-150⁰C tmperaturada mayısqaq, 200⁰C temperaturada qaytadan jumsaq halg’a keledi. Cinktin’ salıstırmalı salmag’ı 7-ge ten’, balqıw temperaturasi 419⁰C, cink korroziyag’a to’zimli metall bolip temirdi qaplaw, ıdıslar tayarlaw, vanna ha’m trubalar tayarlawda ken’nen qollanıladı.
Elektroenergetika sanaatında cink golvanikalıq elementlerdin’ elektrodların, cinkli kraska, tipografiyalıq plenkalar tayarlawda ken’nen qollanıladı.