Sanaat geografiyasi pa’ninin’ obekti ha’m predmeti joba

Fosfor to’ginlerin o’ndiriw. Fosfor to’ginin o’ndiriw ha’m onın’ shiyki zat resursları. Fosfor to’ginin o’ndiriw ushın tiykarg’ı shiyki zat bolıp fosforit ha’m apatitler xızmet etedi. Fosfor to’ginleri esabında qus tezegi ha’m su’yek untaqları qollanıladı. Fosfor to’ginlerinin’ sapası onın’ sostavındag’ı fosfor angidridinin’ mug’darına baylanıslı boladı ( ). Ta’biyatta fosforitler ju’da’ ken’ tarqalg’an. Biraq ta’biyatta ushıraytug’ın fosfor angidridinin’ ( ) mug’darı mineral sostavında o’te az bolg’anlıqtan, onı qayta on’law ushın ku’kirt kislotası ko’p mug’darda rasxod etiledi.
Super fosfattı alıw. Fosfordın’ eriliwshilik qa’siyeti onın’ sostavında erimeytug’ın fosfor qıshqıl kaltsiydin’ ushırawına baylanıslı . Solay etip fosforitte yamasa apatitte gezlesetug’ın fosfordı o’simlik ushın paydalanıwg’a qolaylastırıw en’ aldı menen onın’ du’zilisinin’ xarakteri talap etedi. Sonlıqtanda fosfitti ximiyalıq jol menen qayta on’lawda usı tiykarg’ı xarakterli belgiler na’zerde tutıladı.
Fosfor ushın ximiyalıq jol menen 62-70% ku’kirt kisolotasın qosıp qayta islengende onın’ 3 tiykarlı duzınan suwda ju’da’ jaqsı eriytug’ın 1 tiykarlı duzı monokaltsiy fosfat yamasa superfosfat alınadı.
Eger superfosfat o’ndiriw ushın shiyki zat retinde apatit alınsa, superfosfattan basqa ku’kirt qıshqıl kaltsiy ja’ne apatit penen reaktsiyasında qosımsha ftorlı vodorod bo’linip shıg’adı. Ftorlı vodorod gazı uwlı birikpe bolıp, hawanın’ sostavında az mug’darda ushırawının’ (0,005%) o’zi adamnın’ den-sawlıg’ı ushın ziyan keltiredi. Biraq ftorlı vodorod awıl xojalıq zıyankeslerine qarsı kerekli preparat bolıp esaplanadı.
Ximiya sanaatı Respublika ekonomikasında a’hmiyetli orındı iyeleydi. O’zbekstan ximiya sanatında 750 den artıq turlerde o’nim islep shıg’arıladı. Ma’mleket sanaat o’nimleri ulıwma ko’lemde ximiya sanaatı ka’rxanaları o’nimleri ulesinin’ 4,6 protsentin quraydı. Respublika ximiya sanatında ta’biyiy gaz, neft, ko’mir, altınku’kirt,azakerit, tu’rli minerallar, ha’ktas, garbit, sonday aq ren’li metallurgiya, paxta ha’m kenaptı qayta islew shıg’ındılarınan shiyki zat retinde paydalanıladı.
Ximiya sanatının’ formaları 1932 jılda Sharsuw altınku’girt ka’ni iske ta’siriliwi menen baslandı. Ximiya sanaatının’ en’ ulken ka’rxanası Chirchiq elektr ximiya kombinatı 40-jıldan baslap islep basladı.
Mineral to’ginler islep shıg’arıw respublika ximiya sanatının’ tiykarg’ı tarmaqlarınan birine aylandı. Respublikada awıl xojalıg’ı ushın za’ru’r bolg’an ammafos, ammiak selitrası, ammoniy sulfat, superfosfat, karbomid, suyıtılg’an ammiak, sonlday aq quramsalı azotlı ha’m fosforlı to’ginlerdi islep shıg’arıw jolg’a qoyılg’an. Chirchiq elektr ximiya kombinatı, Fergana azotlı to’ginler, Nawayı ximiya birlespelerinde ayırıqsha tu’rdegi azotlı to’ginler, Qoqan superfosfat zavodı, Samarqand ximiya zavodı, Almalıq Ammofos birlespesinde ammofos, a’piwayı superfosfat to’ginler o’ndirilip shıg’arıladı.
Respublika ximiya sanaatı ka’rxanaları bir jılda 2,8 mln t. azotlı, 1,25mln t. fosforlı to’ginler o’ndirip shıg’arıw quwatlıg’ına iye. 1997 jılda O’zbekstanda 954,4 mın’ t. mineral to’ginler,869,5 mın’ t. sulfat kislota, 1146,6 mın’ t. suyıltırılg’an ammiak islep shıg’arıladı.
Ximiya sanaatında mineral to’ginler o’ndirip shıg’arıw ko’lemi respublika awıl xojalıq talapların tolıq ta’miynleydi, olardın’ bir bo’limi shetke de shıg’arıladı.
1998-jıl may ayında Qaraqalpaqstan ha’m Nawayı oblastlarında tabılg’an fosforit ka’nleri bazasında isleytug’ın Qızılqum fosforit kombinatının’ birinshi gezegi qurılıp iske tu’sirildi.
Sulfat kislotası ximiya sanaatı tarmaqları ushın a’hmiyetli shiyki zat. Respublikada sulfat kislota islep shıg’aratug’ın iri quwatları Almalıq Ammafos birlespesi, Samarkand ximiya zavodı, Nawayı ka’n-metallurgiya kombinatı, Almalıq ka’n-metallurgiya kombinatı, Mubarek gazdi qayta islew kompleksi du’zilgen.
Soda sanaatının’ Oraylıq Aziya ma’mleketlerinde jalg’ız ka’rxana - Qon’ırat soda zavodı qurılısı 1995-jıldan baslandı.
O’simliklerdi qorg’awdın’ ximiyalıq zatları Ferg’ana birlespesinde, Nawayı elektroximiya zavodında gerbitsidlar,insektitsidlar islep shıg’arıladı. Bul ka’rxanalardın’ jıllıq kuwatı magniy xlorat defoliantı boyınsha 60 mın’ t. Gerbitsid ha’m insektitsidleo boyınsha 5 mın’ t. artıg’ıraq.
Ximiyalıq talshıqlar ha’m jipler ha’r qıylı xalıq talabı tovarların islep shıg’arıwda ken’ taralg’an. Chirchiq Elektroximiyasanaat islep shıg’arıw birlespesinde kaprolaktam, Ferg’ana ximiyalıq talalar zavodında atsetit jipler, Ferg’anaazot birlespesinde tsellyuloza atsetati islep shıg’arıladı.
Rezina o’nimleri Angren Uzbekrezinatexnika birlespesi ha’m Tashkenttin’ rezina-texnika o’nimleri zavodında islep shıg’arıladı. Respublikada plastmassa ha’m propilen o’nimlerin qayta islewshi, tu’rli markadag’ı lak-boyawlar o’nimleri, mebel sanaatı ushın sintetik zatlar, rwzgershilik ximiya tovarları, Tashkent may kombinatı ta’rtibindegi sintetik juwıw buyımların islep shıg’aratug’ın iri ka’rxanalar islep tur.
Keleshekte ximiya sanaatın rawajlandırıw fosforit, tsellyuloza, kaustik ha’m kaltsiy sodası, kaliyli to’ginler, o’simliklerdi ximiyalıq jaqtan qorg’aw zatları, polimerler uqsag’an shiyki zat tu’rleri boyınsha respublikanın’ g’a’rezsizligine erisiw, jergilikli shiyki zattan jan’a o’nimlerdi islep shıg’arıw texnologiyasın engiziw, shet ma’mleketler menen alınıp atırg’an ximiyalıq o’nimlerdin’ tiykarg’ı tu’rlerin respublikada islep shıg’arıwdı sho’lkemlestiriw, islep shıg’arılg’an shıg’ındılardı qayta islew, islep shıg’arıwdı avtomatizatsiyalastırıw, shet el texnologiyalarınan paydalanıw, ekologiyalıq problemalardı sheshiw, ximiya sanaatının’ eksport imkaniyatların ken’eytiriw jolları alıp barılmaqta. Ximiya sanaatı ka’rxanalarında Qıtay, AQSh, Yaponiya, Germaniya, Italiya firmaları menen o’z-ara pa’n-texnika, sawda tarawlarında birge islesiwler jolg’a qoyılg’an.