Sanaat geografiyasi pa’ninin’ obekti ha’m predmeti joba

SANAAT GEOGRAFIYASI PA’NININ’ OBEKTI HA’M PREDMETI
Joba:
1. Pa’nnin’ tiykarg’i tusiniklerinin’ ta’ripi.
2. Geografiyada kompleks ham kompleksli qatnas jasaw.
3. Aymaqlıq sistema ham sistema-struktura ideası
4. Rayonlastırıw - geografiya pa’ninin’ tiykarg’ı tu’sinigi
5. Kompleks, sistema, rayon ortasındag’ı baylanıslılıq.

Ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiya bir qatar tayanısh tu’sinik ha’m terminlerge iye bolıp, olar usı pa’nnin’ mazmun ha’m ma’nisin, ta’riypin ashıp beredi. Solardın’ biri aymaqlıq o’ndirislik kompleksler haqqındag’ı tu’sinik bolıp esaplanadı.

Eger ekonomikalıq geografiyanın’ tiykarg’ı fundamental tu’sinigi bolg’an miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi, pa’nnin’ «geografiyalılıg’ın» ta’riyplese al, aymaqlıq o’ndirislik kompleksler onın’ «ekonomikalılıg’ın» ta’riypleydi. Sonlıqtan da, bul tu’sinikler o’z-ara baylanıslı ha’m birin-biri tolıqtıradı.
Miynettin’ aymaqlıq (geografiyalıq) bo’liniwi protsesinde sotsial-ekonomikalıq tarawlar - orınnın’ geografiyalıq jaylasqan ornı, onın’ ta’biyiy sha’rayatı, qazılma baylıqları, xalqı ha’m miynet resursları sıyaqlı faktorlardan kelip shıg’ıp, aymaq boylap tarqaladı, bo’listiriledi. Olar usı orınnın’ qa’niygelesken tarawları sıpatında o’zinen u’lkenirek (ken’irek) geoekonomikalıq sistemadag’ı tutqan ornın belgilep beredi. Ma’selen, bir orınnın’ o’zinde (qala, rayon, ma’mleket ha’m t.b.) miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi na’tiyjesinde bir-biri menen baylanıslı ka’rxana, tarawlar kontsentratsiyalanadı ha’m o’zine ta’n aymaqlıq kompleksler ju’zege keledi. Demek, miynettin’ aymaqlıq bo’liniwinde tarawlar differentsiyalanadı, o’z-ara integratsiya protsessine kirisip, geoekonomikalıq ma’kandı qa’liplestiredi.
Aymaqlıq kompleksler tek g’ana sanaatqa tiyisli bolıp qalmay ulıwma sotsiallıq turmıstın’ barlıq tarawların o’z ishine qamtıydı Ma’selen, sanaat, agrosanaat, transport tu’yinlerinen basqa xalıqqa bilimlendiriw, meditsınalıq ha’m turmıslıq xızmet ko’rsetiwde, sonday-aq, aymaqlıq turistlik ha’m rekreatsiyalıq kompleksler turlerinde de ushırasadı.
Aymaqlıq kompleksler ulıwma geografiya pa’nine tiyisli ekenligin de atap o’tiw kerek. Sebebi, bunday aymaqlıq birikpeler ta’biyiy geografiyada da ko’plep ushırasadı. Olarg’a landshaft, biogeotsenoz ha’m basqa da aymaqlıq ta’biyiy kompleksler kiredi.
Bul pa’nde tiykarınan ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiya ko’lemindegi aymaqlıq kompleksler haqqında so’z etiledi. Onın’ tiykarg’ı maqseti usı pa’ndegi da’stu’riy kompleksli qatnastı u’yreniw g’ana emes, al, obektiv barlıqtag’ı o’z-ara baylanısqan, bir orında toplang’an, kontsentratsiyalasqan aymaqlıq komplekslerdi u’yreniw bolıp tabıladı.
Har qanday pa’n o’zinin’ izertlew ob’ekti ham predmeti, metodı ha’m metodologiyası, tiykarg’ı tu’sinik ha’m nızamlıqları ha’mde printsiplerine iye. Usı ko’z qarastan geografiya pa’ninin’ u’yreniw ob’ekti ha’m predmeti, en’ tiykarg’ı printsipi aymaq esaplanadı. Aymaqqa geografiyalıq qatnas jasaw barlıq waqıt kompleksli xarakterge iye. Aymaq bir qatar geografiyalıq tu’sinikler –miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi, rayon, aymaqlıq sistema ha’m aymaqlıq kompleks tu’siniklerinin’ tiykarın quraydı. Degen menen, aymaqtın’ «iyesi» qanday ko’riniste bolmasın geografiya bolıp esaplanadı.
Joqarıdag’ı geografiyalıq ma’niske iye bolg’an aymaq (filosofiyalıq ma’nıste – ma’kan) tek geografiyalıq pa’nler ushın emes, al basqa ayırım tu’rles pa’nler ushın da a’himiyetli orın tutadı. Ma’selen, ekonomikalıq geografiya tiykarında payda bolg’an regional ekonomika tikkeley aymaq yamasa region tu’sinikleri menen izertlewler alıp baradı. Biraq har qanday aymaq ta region bola almaydı, ma’selen, universitet jaylasqan aymaq region emes. Demek, region (onı tuwrıdan-tuwrı da’sturiy geografiyalıq, anıg’ırag’ı ta’biyiy geografiyalıq regionlar, klimat, topıraq zonaları menen aljastırmaw kerek) da aymaq, biraq ol u’lken ko’lemdegi aymaqtı an’latadı.
Ha’zirgi waqıtta regional ekonomikanı aymaqlıq ekonomika sıpatında qabıl etiw de na’durıs. Sebebi, regional ekonomikanın’ a’meliy ta’repi regional siyasattı aymaqlıq siysat tu’rinde analizlew ulıwma basqasha mazmung’a alıp keledi.
Sonı da atap o’tiw kerek, aymaqlıq struktura, sistema, aymaqlıq kompleks ha’mde rayon tu’sinikleri ma’nisi ha’m mazmunı jag’ınan bir-birine ju’da’ jaqın keledi ha’m olar arasındag’ı parq onsha u’lken emes. Biraq, pa’nnin’ tiykarg’ı wazıypası mine usı «na’zik» ha’m «juqa» o’zgesheliklerin an’law, ken’ pikirlep anıq juwmaq shıg’arıw, ha’diyse ha’m waqıyalar arasındag’ı baylanıslardı an’law tiykarında tiyisli nızamlıqlardı anıqlawdan ibarat. Haqıyqatında da geografiya pa’ni ushın kompleks tu’sinigi ayrıqsha a’himiyetke iye. «Kompleks» tu’sinigi latınsha «birikpe», rus tilinde «sochetanie» ma’nisin bildiredi. Biraq, aymaqlıq kompleks ha’m kompleksli qatınas jasaw birdey ma’niske iye emes, sebebi birinshisi ob’ektiv barlıq, ekinshisi og’an metodikalıq qatınas jasaw, birinshisi atlıq ko’rinisine (ne?), ekinshisi kelbetlik ko’rinisine iye (qanday?).
Ulıwma alg’anda, strukturalıq ta’repten quramalı obektlerge (ha’diyselerge) ken’ ko’lemli, yag’nıy kompleksli qatınas jasaw talap etiledi. Sonın’ menen birge bunday metodologiyalıq qatınas jasaw geografiya pa’ni ushın da’stu’riy bolıp, quramalı bolmag’an a’piwayı ha’diyselerdi analizlew ha’m izertlewlerde de qollanıladı.
Kompleks «komplekt» (bir tutas, toplam) tu’sinigine de jaqın. Ekewinde de sanı ko’p, qamtıwı ken’ ha’diyse ha’m waqıyalar tu’siniledi. Biraq komplektte belgili, za’ru’rlikler ushın sho’lkemlestirilgen buyımlar toplamı (avtomobil bo’lekleri, ren’li qa’lemler toplamı, mektep u’skeneleri komplekti h.t.b) na’zerde tutıladı. A’dette bul jıyındı toplamlar sheklengen ha’m tolıq boladı, komplekstin’ bolsa anıq belgilengen, shegarası joq ha’m bul eki tu’sinikler arasındag’ı o’zgesheliklerdi ajıratıp biliw za’ru’r.
A’sirese, bunday o’zgeshelik kompleksli qatnas jasaw ushın a’himiyetli. Ko’p jag’daylarda geografiya pa’ni ushın kompeks izertlewlerdin’ za’ru’rli ha’m a’himiyetliliginen kelip shıg’ıp, bul protseste u’yreniletug’ın waqıyag’a ju’da’ ken’ qaraladı. Bunday jag’daylarda ayırım u’yrenilip atırg’an, analizlenip ha’m izertlenip atırg’an ma’selelerdin’ o’zi «ko’rinbey», ha’tte bir tegis qamtıp alıng’an ha’diyseler arasında «joytılıp» qalıwı da mu’mkin. Ma’selen, transport yamasa qospa ka’rxanalar geografiyasın u’yreniwde xalıqtın’ ta’biyiy ha’reketin u’yreniw sha’rt emes. Mine usınday, sap demografiyalıq yamasa geodemogeografiyalıq ma’seleler u’yrenilgeninde o’ndiristi aymaqlıq sho’lkemlestiriwge ta’sir etiwshi faktorlardı biliw ulıwma talap etilmeydi. Sebebi, ha’r qanday kompleksli qatnas jasaw anıq, belgili maqsetke qaratılg’an ha’m tikkeley sog’an baylanıslı bolg’an ha’diyse yamasa waqıyalardı (terek ha’m onın’ shaqaların, shaqashaların emes) qamtıp alıwı kerek.
Aymaqlıq kompleksler geografiya pa’ninin’ barlıq bo’limleri ushın ta’n bolıp, olardın’ tiykarı esaplanadı. Ekonomikalıq geografiyada bul idea da’slep N.N.Kolosovskiy ta’repinen qollanılg’an (Aymaqlıq o’ndirislik kompleksler, 1947 j.) ha’m sol da’wirdegi pa’nnin’ mazmunına (ekonomikalıq, yag’niy o’ndiris geografiyasına) muwapıq kelgen. Keyin-ala ekonomikalıq geografiyanın’ evolyutsion ta’rizde ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiyag’a aylanıwı menen aymaqlıq kompleksler tu’sinigine ken’irek qaraw za’ru’rligi payda boldı. Sebebi, aymaqlıq kompleksler sanaat, awıl-xojalıg’ı, transport penen birge xalıqqa xızmet ko’rsetiw, sotsiallıq tarawlarda da rawajlanbaqta (sport kompleksi, meditsına, bilimlendiriw orinlarının’ kompleks ko’rinisinde aymaqlıq sho’lkemlestiriliwi h.t.b). Qalaberse, aymaqlıq kompleksler tu’sinigi ha’tte siyasiy geografiyag’a da ta’n. Sonlıqtan, ha’zirgi ku’nde aymaqlıq o’ndirislik kompleksler emes, ken’irek tu’rde aymaqlıq kompleksler haqqında pikir ju’rgiziw orınlı.
Aymaqlıq komplekslerdin’ o’zine ta’n ta’replerine belgili geograf alımlar V.A.Anuchin, V.V.Pokshishevskiy ham basqalar da u’lken a’himiyet bergen. Biz de usı tu’sinikti geografiya pa’ninin’ «janı ha’m ta’ni» dep bilemiz. Kompleksli qatnas jasawg’a A.Gumbold, V.V.Dokuchaev sıyaqlı belgili alımlar tiykar salg’an.Yu.G.Saushkin geografiyada «terek emes tog’ay, adam yamasa insan emes xalıq», N.N.Baranskiy «pianinonı bir barmaq penen emes, barlıq barmaqlar menen shertiw kerek», I.M.Maergoyz «geografiyanın’ en’ tan’ qalarlı ta’repi onın’ ko’p masshtablı, ken’ ko’lemde pikirley alıwında» degenlerinin’ tiykarında kompleksli qatnas jasaw turg’anlıg’ın ko’remiz. Biraq joqarıda aytıp o’tkenimizdey, kompleksli qatnas jasaw apiwayı ko’pshilik, ma’selen, xor, simfoniyalıq ansamblinin’ barlıg’ı birdey atqarıwı emes, olardın’ jeke, na’wbetpe na’wbet shertiliwi de bolıwı na’zerde tutıladı.
Kompleksli qatnas jasaw ko’plegen ekonomikalıq geografiyalıq pa’nler (sanaat, awıl-xojalıg’ı, transport, qalalar geografiyası h.t.b.) tariypinde de ushıratıw mu’mkin. Olardın’ ha’r qaysısında da’slep uyrenilip atırg’an waqıya ha’m ha’diyseler dialektikalıq ko’z-qarastan ayrıqsha ajıratılıp analizlenedi, salıstırıladı, sol tarawg’a tiyisli aymaqlıq kompleksler (sanaat ha’m transport tu’yinleri, qalalar aglomeratsiyaları) anıqlanadı, olardın’ qa’liplesiw ha’m rawajlanıw nızamlıqları u’yreniledi.
Kompleks ha’m sistema tu’sinikleri o’z-ara uqsas ha’m jaqın. Sistema konseptsiyasın jaratqan biolog alım Lyudvig fon Bertalanfi onı o’z-ara baylanıslılıqta bolg’an elementler kompleksi sipatinda tu’sindirgen. Ko’rinip turg’anınday, sistema ta’riypinde kompleks tu’sinigi de bar. Biraq, sonın’ menen birge ol bul tu’siniklerdin’ ma’niles ekenligi pikirinen uzaq bolg’an.
Haqıyqatında da, sistema komplekske qarag’anda quramalı ha’m ken’irek mazmung’a iye. Sistema ushın ishki ha’m sırtqı, gorizontal ha’m vertikal baylanıslar, g’arezsiz ha’m turaqlı halda ha’reket etiw, sho’lkemlestiriw sıyaqlılar ta’n. Olar a’piwayı, additiv (jiyndi) ha’m quramalı ko’rinislerge iye. Qalaberse, ha’r qanday komplekste sistema bola bermeydi, ma’selen, xalıqqa turmıslıq xızmet ko’rsetiw, sport yamasa tuwıw u’yi komplekslerin sistema dep ataw na’durıs esaplanadı.
Sonı da atap o’tiw kerek, ha’r eki tu’sinikte de ko’plik, olardın’ bir neshe (eki ha’m onnan artıq) elementlerden ibarat bolıwı na’zerde tutıladı. Biraq, komplekste element ha’m komponentler arasındag’ı baylanıslar sha’rt bolmasada, olar sistema ushın za’ru’r esaplanadı. Sistemanın’ ulıwma teoriyasına muwapıq, quramalı sistemalarda bir elementtin’ joytılıwı yamasa toqtap qalıwı sistemanın’ ulıwma ha’reketine o’z ta’sirin tiygizedi.
Kompleksler ushın elementler sanag’ı, sistema ushın en’ da’slep element ha’m kompleksler arasındag’ı baylanıs tiykarg’ı orın tutadı. Komplekste izertlew shegarasın belgilew tiykarg’ı wazıypa bolsa, sistemada birlemshi elementti anıqlaw a’himiyetli. Komplekste pikir sırtqa, ken’likke bag’darlanılıp, u’yrenilip atırg’an ha’diysenin’ basqa ha’diyseler menen baylanıslılıg’ına qaratılsa, sistemada tiykarg’ı itibar ha’diyse ha’m waqıyanın’ ishki o’zgeshelikleri, baylanısına beriledi.
Ha’r qanday sistema o’z ishki du’zilisine, yag’nıy strukturasına iye. Sonın’ menen birge, ilimde sistemalı-strukturalıq qatnas jasaw tu’sinigi de bar. Struktura o’z na’wbetinde tu’rli basqıshtag’ı tarmaqlardı, komponent ha’m elementlerdi payda etedi. Element sistemanın’ birlemshi bo’limi bolıp ol bo’linbeydi, komponent yamasa basqa joqarı da’rejedegi strukturalar bolsa, sol da’rejedegi sistemalarg’a ten’ keledi.
Solay etip, geografiyada da aymaqlıq sistema ha’m aymaqlıq struktura haqqında so’z etiledi. Ta’biyiy geografiyada aymaqlıq sistema, anıg’ırag’ı geosistema teoriyasının’ tiykarın salıwshı V.B.Sochava (1963) bolıp esaplanadı. Ol geosistemanı ta’biyiy geografiya pa’ninin’ obekti, ekonomikalıq geografiyanın’ obekti bolsa, aymaqlıq o’ndirislik kompleksler dep atadı.
Ekonomikalıq geografiyada aymaqlıq o’ndirislik sistema yaki aymaqlıq sotsial-ekonomikalıq sistemalar haqqındag’ı ideyalardı tiykarınan S.Nimmik, M.Sharigin, T.Kalashnikov, K.Ivanovlar islep shıqqan. B.Xorev ha’m F.Listengurtlar bul tu’sinikti o’zleri jaratqan «xalıqtın’ jaylasıwının’ birden-bir sisteması», «elatlı punktlerdin’ toparlıq sistemaları» ideyası, V.Preobrajenskiy «aymaqlıq rekreatsiya sistemaları», V.Kolosov, N.Mironenkolar «aymaqlıq siyasiy sistemalar»dı siyasiy geografiya u’yrenedi dep ta’riyplegen. O’zbekstanda sistemalı qatnastı A.Ruzievtin’ miynetlerinde ko’remiz.
Sistemalı qatnas metodologiyalıq ko’z-qarastan tuwrı, degen menen xalıqtın’ migratsiyası, onın’ ta’biyiy ko’beyiwi, tuwılıwshılıq, o’limshilik sıyaqlı tu’siniklerdi aymaqlıq sistema da’rejesinde u’yreniw na’durıs bolıp tabıladı.
Demek, geografiyada eki bir-birine jaqın kompleks ha’m sistema, sistema–strukturalıq, kategoriya ha’m tu’sinikler, qatnaslar bolıp, tiykarg’ı wazıypa olardı o’z ornında ha’m waqtında qollanıwdan ibarat. Ulıwma alg’anda, sistema ko’z-qarasınan ta’biyiy geografiya geosistemalar, ekonomikalıq geografiya aymaqlıq o’ndirislik kompleksler (sistemalar) haqqındag’ı pa’n dep ta’riyplengen.
Ekonomikalıq geografiya ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiya statusın alg’annan son’, onın’ predmeti aymaqlıq sotsial-ekonomikalıq sistemalardı u’yreniw menen baylanısqan. Ken’ ma’niste sotsial geografiyanın’ tiykarg’ı wazıypasın B.Xorev ja’miyettin’ aymaqlıq sho’lkemlestiriliwin izertlew dep atap o’tken. Sho’lkemlestiriw basqarıwdın’, basqarıw bolsa sistema teoriyasının’ tiykarg’ı atqarıwshısı bolıp esaplanadı.
O’z na’wbetinde, kompleks ideyasınan kelip shıg’ıp, geografiya ja’miyetinin’ Bishkek qalasında o’tkerilgen VII-sezdinde (o’tken a’sirdin’ 80-jılları) ta’biyiy geografiya - ta’biyiy aymaqlıq kompleksler, ekonomikalıq geografiya – aymaqlıq o’ndirislik kompleksler haqqındag’ı pa’n dep atap o’tilgen. Ha’zirgi ku’nge shekem bul pa’nlerdin’ u’zil-kesil ha’mmeni tolıq qanaatlandıratug’ın ta’riypi joq.
Aymaqlıq kompleks, aymaqlıq sistema, aymaqlıq strukturanın’ geografiya pa’ninin’ bas, birlemshi tu’sinigi rayon menen baylanısın tu’siniw za’ru’r. Biraq, bulardın’ barlıg’ının’ gneseologiyalıq tiykarı, mazmunı bir-birine uqsas. Sonlıqtan rayon da belgili ma’niste aymaqlıq sistema ha’m kompleks bolıp tabıladı.
Rayondı o’zine ta’n sistema sıpatında u’yreniw tek g’ana onın’ morfologiyasın izertlew menen birge, rayonnın’ ishki du’zilisi, «kese kesimi ha’m profili», baylanısları, tarawları ha’m tu’ri, atqarıwshı wazıypaları quramın da izertlewdi talap etedi.
A’lbette, rayon da aymaq, biraq aymaqtın’ belgili bir uqsaslıqlarına iye bolg’an bir bo’limi. Ta’biyiy geografiyada rayon tu’rli komponentlerdin’ kompleksi formasında ju’zege kelgen landshaft tipi, ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiyada miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi na’tiyjesinde qa’liplesken ekonomikalıq-sotsiallıq turmıstın’ belgili taraw yamasa bag’darlarına qa’niygelesken anıq aymaq bolıp esaplanadı. Usı orında miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi ha’m onın’ na’tiyjesinde rayonlar tarmag’ının’ qa’liplesiwi ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiyalıq protsess, rayonlar ha’m olardın’ aymaqlıq o’z-ara qatnası, jaylasıwı ha’m baylanısları ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiyalıq sha’rayat sıpatında, al ekonomikalıq rayonlardın’ tiykarın payda etiwshi AO’K (aymaqlıq o’ndirislik kompleksler) o’zine ta’n ekonomikalıq geografiyalıq na’tiyjelilikti ta’miyinleydi. Bul na’tiyjelilik tarawlar ha’m ka’rxanalardın’ bir-birine jaqın jaylasıwı (transport ha’m basqa infrastruktura qa’rejetlerin qısqartıw tiykarında) ha’mde olardın’ o’z-ara baylanısları na’tiyjesinde ju’zege keledi.
Sonı da atap o’tiw kerek, landshaft tu’sinigi A.Lyosh anıqlaması boyınsha ekonomikalıq landshaft, bazar ma’kanı da ekonomikalıq rayon bolıp esaplanadı. Biraq, geografiya pa’ninin’ ha’r qıylı masshtabta pikirlew uqsag’an o’zgesheligi sıyaqlı, rayon da tu’rli aymaqlıq ko’lemde boladı. A’dette, u’lken maydanlardı iyelegen ekonomikalıq ha’m siyasiy rayonlardı inglis traskriptsiyasında «region» dep ataydı. Sonlıqtan ha’r qanday region da rayon, biraq kerisinshe emes (ma’selen, Shomanay rayonı, yamasa studentler qalashası o’zine ta’n rayon esaplansa da, onı region sıpatında u’yreniw na’durıs).
Regiondı siyasiy geografiya ha’m siyasattanıw pa’nlerine tiykarlang’an jag’dayda o’zbek tilinde sha’rtli tu’rde «mintaqa» formasında qabıl etiw mu’mkin. Biraq siyasiy ha’m ekonomikalıq geografiyalıq regionlar da’stu’riy ta’biyiy geografiyadag’ı regionlardın’ ma’nisi ha’m jaylasıw tu’rine qaray tuwra kelmeytug’ınlıg’ın belgilep o’tiw lazım. Demek, rayon, region, landshaftlardın’ da tiykarın «aymaq» payda etedi. Biraq aymaq ulıwma alg’anda, sheksiz, belgili da’rejede ulıwma tu’sinik. Joqarıdag’ılar bolsa, o’zine ta’n aymaqlıq kompleks yamasa aymaqlıq sistema formalarına iye.
Ekonomikalıq rayonlastırıw ma’selesi quramalı mashqala bolıp, onın’ tiykarg’ı printsipleri ha’m faktorları, maqset ha’m mazmu’nı tu’rli sotsial-ekonomikalıq ha’m siyasiy jag’dayda o’zgerip turadı. Ma’selen, bazar qatnasıqlarına tez kirisip baratırg’an respublikamızda bul ma’selege jan’asha qatnas jasaw talap etiledi. Bunday jag’dayda ekonomikalıq rayonlar, en’ da’slep ma’mlekettin’ regionallıq siyasatın a’melge asırıw, o’ndiris ku’shlerin jaylastırıw ha’m rawajlandırıw protsesin basqarıw yamasa «ta’rtipke salıw» ha’mde sistemalı-strukturalıq qag’ıydag’a muwapıq ma’mleketlerdin’ milliy ekonomikasın regionlar arqalı u’yreniwde metodologiyalıq ha’m metodikalıq tiykar bolıp xızmet etedi.
Bizge ma’lim, A.Soliev (1998) O’zbekstan Respublikasın 6 ekonomikalıq rayong’a ajıratıwdı usındı. Tuwrı, ekonomikalıq rayonlardın’ bunday sanı ha’m quramı, olardın’ haqıyqıy qa’lipleskenlik da’rejesi, huquqıy statusı haqqında ha’r tu’rli pikirler bolıwı ta’biyiy. Ma’selen, bul rayonlar ma’mlekettin’ tiyisli ministrlikleri (Ekonomika ministrligi, Ma’mleketlik statistika komiteti) ta’repinen ra’smiy da’rejede ta’n alınbag’an. Onın’ u’stine bul rayonlar bir pu’tin, jetilisken bazar ortalıg’ı, ekonomikalıq orın ta’riypine iye emes. Olarda ishki ekonomikalıq baylanıslar, integratsiya protsessleri rawajlanbag’an. Al ha’r bir wa’layat (administrativlik ekonomikalıq rayon) berilgen ken’ huquqlardan paydalana otırıp, o’zlerinin’ ekonomikalıq mu’mkinshiligin ju’zege keltirmekte. Ta’biyiy, bunday jag’dayda haqıyqıy ekonomikalıq rayonnın’ ju’zege keliwi ma’mleket ko’leminde bir pu’tin geoekonomikalıq orınnın’ qa’liplesiwi, miynettin’ aymaqlıq bo’liniwinin’ ken’ ko’lemde rawajlanıwı qıyın bolıp qaladı. Ju’zege kelgen jag’day bazar qatnasıqların tolıq a’melge asırıw, haqıyqıy ba’seke ortalıg’ın jaratıw arqalı sheshiledi.
Rayon tu’sinigi ta’biyiy ha’m ekonomikalıq geografiyadan basqa sotsial ha’m siyasiy geografiyada da bar. Biraq olardın’ qamtıwı, aymaqlıq ko’lemi ha’r qıylı. Sotsial rayonlar a’dette, kishi aymaqlarda ajıratıladı (ma’selen, studentler yamasa toqımashılar qalashası, ma’ka’n puqaralar jıyını), sebebi ku’ndelikli sotsiallıq baylanıslar usı sotsiallıq aymaqta ha’m orında a’melge asırıladı. Siyasiy geografiyalıq rayonlar ha’m de aymaqlıq siyasiy sistemalar bir qansha u’lken aymaqlardı iyeleydi (Evropa awqamı, NATO ha’m t.b.), G’MDA yamasa Shanxay birge islesiw sho’lkemleri de aymaqlıq ekonomikalıq-siyasiy sistema tu’rinde bir qatar mamleketlerdi o’z ishine aladı.
Rayon ha’m rayonlastırıw ma’selelerin u’yreniwde en’ da’slep olardı administrativlik aymaqlıq birlikler menen almastırmaw kerek. Sebebi, administrativlik aymaqlıq basqarıw sistemasında rayon, awıllıq rayonlar ha’m t.b. tu’sinikler bolıwı mu’mkin. Biraq geografiyadag’ı taw, taw aldı, sho’l, alap, qala aglomeratsiyaları, janılg’ı-energetika, paxtashılıqqa qa’nigelesken aymaqlar tikkeley rayon esaplanadı. Tariyx pa’ni ushın waqıt, da’wir kategoriyaları qanshelli a’himiyetli bolsa, geografiya ushın da geografiyalıq orın, rayon tu’sinigi sonshelli a’himiyetli. Sebebi, geografiyanın’ tariyxı ha’m ta’g’diri rayon tu’sinigi menen tikkeley baylanıslı. Kompleks ha’m sistemalar basqa tarawlarda da bolıwı mu’mkin. Biraq rayon tu’sinigi tek geografiya pa’nine ta’n.
Rayon geografiyalıq ta’repten belgili obekttin’ ta’sir etiw radiusı yamasa tarqalıw aymag’ı bolıp esaplanadı (bul ma’niste ol «areal» tu’sinigine jaqın). Ma’selen, du’ka’n, poliklinika, mektep, baqsha ha’m bazarlarda o’z ta’sir etiw radiusına iye, demek olarda rayon ko’rinisine iye. Kishi qala menen iri qala oraylarının’ ta’sir etiw radiusı yamasa rayon payda etiw qa’biliyeti de ha’r qıylı.
Rayonlardı ajıratıw quramalı ma’sele. Bunda rayonlastırıwdın’ qosımsha a’piwayı ha’m quramalı tu’rlerin de ko’rsetiw mu’mkin. Ma’selen, ma’mleket aymag’ın tu’rli geografiyalıq ta’repler menen belgilew (Oraylıq, Batıs, Shıg’ıs, Qubla), yamasa o’z aldına atawlar, yarım atawlar, anklav ha’m eksklav aymaqlardı tuwrıdan-tuwrı ekonomikalıq rayon ko’rinisinde rayonlastırıw a’piwayı tu’rdegi rayonlastırıw bolıp esaplanadı.
Haqıyqıy, quramalı rayonlastırıw o’z aldına rayonlar shegarasın anıqlaw, ekonomikalıq ma’ka’ndı, onın’ ishki du’zilisin, o’ndiristin’ qa’niygelesiwi ha’m kontsentratsiyalanıwı, kombinatsiyası, rayon payda etiwshı oraylardı esapqa alg’an jag’dayda ajıratıladı.