Sanaat geografiyasi pa’ninin’ obekti ha’m predmeti joba

Sorawlar ha’m tapsırmalar

1. 
   Sanaat tarmag’ı degenimiz ne ha’m ol qanday belgiler tiykarında ajıratıladı?
   
2. 
   Shiyki zat, miynetti, ilimdi ko’p talap etiwshi sanaat ka’rxanalarının’ jaylasıw o’zgesheliklerin anıqlan’.
   
3. 
   O’zin’iz jasaytug’ın aymaqtag’ı sanaat ka’rxanalarının’ jaylasıwın tiykarlap berin’.
   
4. 
   Avtomobil sog’ıw ha’m neftti qayta islew zavodları ne ushın Asaka ha’m Qarawılbazar qalalarında qurılg’an?
   
5. 
   Shiyki zat ha’m ekologiya, ITP ha’m miynet resursları faktorları arasındag’ı baylanıslardı anıqlan’.
   

O’NDIRISTI JAYLASTIRIWDIN’ KLASSIK IDEYALARI
Joba:

1. 
   Jaylastırıw, jaylasıw haqqında ulıwma tu’sinik.
   
2. 
   O’ndiristi jaylastırıwda I.Tyunen ha’m A.Veber ideyaları.
   
3. 
   Kristaller-Lyosh teoriyası.
   
4. 
   Jan’alıqlardın’ aymaqlar boylap tarqalıw ideyası.
   

Jer ju’zinde pu’tkil barlıq, tirishilik bir tegis tarqalmag’an yamasa bo’listirilmegen. Sebebi, hawa rayı, suw, topıraq, o’simlik, haywanat du’nyası, qazılma baylıqlar, xalıq ha’m olar ta’repinen jaratılg’an o’ndiris tarawlarının’ jaylasıwı, tıg’ızlıg’ı ha’r qıylı. Mine usı jaylasıw geografiya pa’ninin’ shın ma’nisi, onın’ ilimiy ha’m a’meliy a’himiyetin tiykarlap beredi, adamlardın’ turmıs xızmeti, miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi, ha’tte du’nya ja’miyetshiligindegi ma’mleketlerdin’ geografiyalıq siyasatın da belgilep beredi.
Usı orında tarawg’a tiyisli ayırım atamalar menen baylanıslı ma’selelerdi anıqlastırıw talap etiledi. Ma’selen, jaylasıw, jaylastırıw tu’sinikleri ha’r qıylı ma’niske iye. Jaylasıwda ju’zege kelgen jag’day, geografiyalıq ko’rinis na’zerde tutıladı ha’m ol barlıq waqıt insanlar ta’repinen jaratılg’an bola bermey, ko’binese ta’biyiy nızamlıqlar tiykarında ju’zege keledi. Ma’selen, tog’aylar, ten’iz ha’m okeandag’ı balıqlar, jer astı qazılma baylıqlarının’ jaylasıwı adamzat imkaniyatınan tısqarıdag’ı basqa nızamlıqlar ta’sirinde ju’zege keledi. Jaylastırıw a’piwayı jaylasıwdan parq qılıp, insan ta’repinen a’melge asırıladı.
Burıng’ı awqam da’wirinde oraylasqan rejelestiriw sha’rayatında o’ndiris ku’shlerin birden-bir ma’mleketlik rejelestiriw sho’lkemi jaylastırg’an.
Ha’zirgi bazar qatnasıqları da’wirinde, mu’lkshiliktin’ ma’mleket qaramag’ınan shıg’arılıwında «jaylastırıw» o’zinin’ da’slepki ma’nisin jog’alttı, biraq bunday sha’rayatta da tu’rli mu’lk iyeleri ha’m isbilermenler o’zlerine tiyisli tarawlardı belgili printsipler tiykarında jaylastıradı.
Ken’ ko’lemde bolsa, ma’mleket o’zinin’ tu’rli mexanizmleri arqalı o’ndiristin’ jaylasıwın ta’rtipke salıp, basqarıp baradı. İlimiy jaqtan bunday jaylasıw «aymaqlıq sho’lkemlestiriw» dep ataladı. Bul tu’sinik sistema, struktura, ten’ salmaqlılıq ha’m basqarıwdı na’zerde tutadı, Sebebi, sho’lkemlestiriw aymaqlıq kompleks tu’rinde a’melge asadı.
Du’nya xojalıg’ının’ birden-bir sisteması ju’zege kelgenshe miynettin’ xalıqaralıq (geografiyalıq) bo’liniwi tolıq rawajlanbag’an edi. Ha’tte XVII-XVIII a’sirlerge shekem ko’pshilik ma’mleketler xalıqaralıq ekonomikalıq qatnasıqlarda o’zlerinin’ ishki bazarlarına shet el o’nimlerin kirgiziwge qarsı siyasat alıp bardı. Bul siyasat yamasa importtı sheklew ekonomika tariyxında merkantilizm atı menen orın aldı.
A’lbette, bunday sha’rayatta du’nya bazarı haqqında so’z ju’rgiziw mu’mkin emes. Du’nya bazarı erkin ekonomika, ashıq sawdanı talap etedi. Bul bag’dar ilimde fritredizm, yamasa erkin sawda dep ataladı. Onın’ ilimiy tiykarın salıwda inglis ilimpazı A.Smit ha’m D.Rikardonın’ xızmetleri u’lken. Olardın’ ideyaları xalıqaralıq miynettin’ geografiyalıq bo’liniwin ken’ ko’lemde rawajlandırıw, ma’mleketler-aralıq sawda-satıqtı rawajlandırıwg’a qaratılg’an bolıp, olar absolyut ha’m salıstırmalı qolaylılıq nızamın jarattı.
Bul nızamnın’ tiykarg’ı ma’nisi ha’r bir ma’mleket o’zinin’ ishki mu’mkinshiligi ha’m sha’rayatlarınan kelip shıg’ıp belgili o’nimdi belgili waqıt da’wamında basqa ma’mleketlerge salıstırg’anda arzanıraq, yag’nıy az qa’rejet penen jetistiredi ha’m bazarda an’sat satadı. Satılg’an o’nim ornına o’zinde joq yamasa jetistiriliwi qıyın, qa’rejetti ko’p talap etiwshi o’nimlerdi basqa aymaqlardan satıp aladı. Bunday zat almasıw naq pulsız barter usılında da a’melge asırılıwı mu’mkin.
Fretredizm ideyaların a’melge asırıw du’nya xojalıg’ının’ qa’liplesiwine, miynettin’ aymaqlıq bo’liniwinin’ rawajlanıwına u’lken ta’sir ko’rsetti. Bul o’z gezeginde du’nya ma’mleketleri ekonomikasının’ qa’niygelesiwi ha’m aymaqlıq sho’lkemlesiwinde de u’lken o’zgerislerge alıp keldi.
Tikkeley o’ndiristi jaylastırıwg’a tiyisli ilimiy ideyalar da’slep Germaniyada jaratılg’an. Ma’selen, nemis mu’lk iyesi Iogan Tyunen XIX a’sirdin’ 20-30 jıllarında o’zinin’ awıl-xojalıg’ı tarawların jaylastırıw boyınsha ilimiy pikirlerin o’zinin’ «İzolirovannaya gosudarstvo» miynetinde bayan etti. I.Tyunen ideyasının’ tiykarg’ı ma’nisi qala yamasa tutınıwshı orayı a’tirapında awıl-xojalıg’ı o’nimlerin belgili ta’rtipte jetistiriwdi aymaqlıq sho’lkemlestiriwden ibarat edi. Onın’ bul ideyası qala ha’m awıl, yamasa bazar arasındag’ı (Maklenburgtag’ı Rostok qalası mısalında) aralıq, awıl-xojalıg’ı o’nimlerinin’ bahası, qu’nı ha’m jer rentasına tiykarlanadı. Jer rentası ajıratılg’an qarjı ha’m alıng’an paydanın’ salıstırmalı u’lesi arqalı anıqlanadı.
Joqarıdag’ı sha’rtler tiykarında I.Tyunen qala a’tirapında awıl-xojalıg’ı tarawlarının’ jaylasıw sistemasın yamasa aymaqlıq kompleksin jarattı. Bul sistema yamasa kompleks a’debiyatlarda «Tyunen halqaları» ataması menen belgili. Sebebi, tu’rli o’nimlerdi jetistiriwge qa’niygelesken ha’r qıylı tarawlar tutınıwshı orayı a’tirapında halqa ta’rizli jaylasadı. Ma’selen, birinshi halqa bag’shılıq, ovosh-palız ha’m su’t bag’darındag’ı sharwashılıq; ekinshisi - tog’ay xojalıg’ı (sol da’wirde otın ushın), u’shinshi halqa – kartoshka, arpa ha’m tuxımgershilik, to’rtinshi halqa - g’a’lleshilik ha’m go’sh-su’t sharwashılıg’ı, besinshi halqa da’n jetistiriw, altınshı halqa jaylaw sharwashılıg’ı esaplanadı.
I.Tyunen birinshi bolıp jerden paydalanıw ma’selelerin ko’terip shıqtı ha’m ilimiy a’debiyatta «ekonomikalıq orın» tu’sinigin kiritti. I.Tyunennin’ miynetleri awıl-xojalıg’ı geografiyası pa’ninin’ tiykarın saldı.
1909-jılda Tyunennin’ watanlası Alfred Veber sanaat shtandortı haqqında ilimiy izleniwler alıp bardı. Ol o’zinin’ dıqqat itibarın sanaat o’ndirisin jaylastırıwg’a ta’sir etiwshi faktorlarg’a qarattı.Usı maqsette A.Veber faktorlardın’ o’ndiriske ta’sir etiw ku’shine qaray klassifikatsiyalalarg’a ajırattı, tiykarg’ı ta’sir etiwshi faktorlardı anıqladı.
A.Veber sanaat shtandortı ha’m sanaat geografiyasının’ tiykarın salıwshı bolıp ekonomikalıq geografiya pa’ninın’ da’slepki anıqlamasın berdi. Shtandort teoriyası – bul ka’rxananın’ optimal (standart) qolaylı jaylasqan ornın an’latadı. Jaylastırıw faktorı ka’rxananı qurıwda ko’zde tutılg’an ekonomikalıq na’tiyjelilik ha’m alıng’an payda menen bahalanadı. Bul payda A.Veberdin’ pikirinshe tiykarınan shiyki zat, o’ndirilgen o’nimdi tarqatıw (realizatsiya), transport ha’m miynet resurslarına ketken qa’rejetler ha’mde o’ndirislik fondlar qunı menen esaplanadı. Keyin ala shiyki zat ha’m o’ndirilgen o’nimlerdi satıw menen baylanıslı faktorlardı da ulıwma transport qa’rejetlerine kiritti.
Na’tiyjede, sanaat shtandortın belgilewshi tiykarg’ı eki faktor etip miynet resursları ha’m transport alındı. Keyin ala A.Veber bug’an aglomeratsiya faktorın da qostı. Bul faktor sanaat ka’rxanasın basqa ka’rxanalar, ulıwma infrastruktura tarawları tiykarında qurıw u’lken ekonomikalıq na’tiyjelikke alıp keledi, bunday jaylasıw aymaqlıq kompleks ko’rinisin aladı dep ko’rsetti. N.N.Kolosovskiydin’ «aymaqlıq o’ndirislik kompleksleri» ideyası A.Veberdin’ o’ndiris aglomeratsiyası haqqındag’ı ta’liymatınan kelip shıqqan yamasa onı na’zerde tutqan bolıwı kerek.
A.Veber transport faktorında o’ndirilgen o’nim ha’m shiyki zat tasılatug’ın aralıq, miynet resursları, is haqı, aglomeratsiya faktorında bolsa ka’rxanalardın’ bir orıng’a toplanıwın esapqa alg’an.
A.Veber ilimiy a’debiyatlarda o’zinin’ shtandort teoriyası, «jaylastırıw faktorı», «aglomeratsiya na’tiyjeliligi» tu’siniklerin kirgizgenligi menen belgili. Aglomeratsiya na’tiyjeliligi – bul tiykarg’ı ma’nisine qaray ja’mlesiw (kontsentratsiya) na’tiyjeliligi bolıp, ka’rxanalardın’ kooperatsiya ha’m qa’niygelesiwi (ha’r tu’rliligi ha’m sapası) tiykarında kelip shıg’adı.
I.Tyunennin’ awıl-xojalıg’ı ha’m A.Veberdin’ sanaat shtandortı ideyaları abstrakt sha’rayatlardı esapqa alg’an jag’dayg’a jaratılg’an bolsa da, olardın’ ilimiy a’himiyeti ha’zirge deyin jog’almag’an. Bulardın’ ideyaların «faktorlar analizi» formasında ulıwmalastırıw mu’mkin.
Xalıqtın’ jaylasıwı, xalıqqa xızmet ko’rsetiw, sotsiallıq tarawlardı aymaqlıq sho’lkemlestiriw mashqalaları menen nemis ilimpazı Valter Kristaller shug’ıllang’an. Ol 1930-jıllarda xalıqtın’ aymaqlıq jaylasıwı ma’selelerin u’yrenip o’zinin’ «Tu’slik Germaniyanın’ oraylıq orınları» atamasındag’ı kitabın jazdı.
«Oraylıq orınlar» tu’rli iriliktegi qala ha’m elatlı punktler bolıp, olar o’zine ta’n ta’sir etiw shen’beri, xızmet ko’rsetiw radiusına iye. Kristallerdin’ ideyası aymaqtın’ barlıq sha’rayatları tep tegis, yag’nıy jol, elatlı punktler, xalıq bir tegis jaylasqan ideal ko’riniske tiykarlanıp jaratılg’an. Kristaller ideyası «oraylıq orınlar» ierarxiya, qalalar klassifikatsiyası sıyaqlı tu’sinikler, xalıqqa xızmet ko’rsetiw tarawların aymaqlıq kompleksler tu’rinde jaylastırıwg’a baylanıslı ilimiy pikirlerge tiykarlang’an.
Basqa bir nemis alımı Avgust Lyosh o’zinen aldın’g’ı watanlaslarının’ ilimiy ko’z-qarasların ulıwmalastırıp (A.Veberdin’ sha’kirti bolg’an), barlıq xojalıq tarawların jaylastırıw haqqında ilimiy jumıs alıp bardı.
A.Lyosh ideyalarının’ ma’nisi onın’ «Xojalıqtı geografiyalıq jaylastırıw» degen kitabında («Geograficheskaya razmeshenie xozyaystvo». –M., 1959) anıq berilgen.
A.Lyosh awıl-xojalıg’ın areal, maydan ko’rinisinde, sanaat tarawların noqat ko’rinisinde aymaqlıq sho’lkemlestiriliwin tiykarlap berdi. Ol birinshi bolıp «bazar ortalıg’ı yamasa ma’kanı», «ekonomikalıq landshaft» (ha’zirgi ku’nde ekonomikalıq rayon, aymaqlıq kompleks) tu’siniklerin jarattı ha’m pa’nge kirgizdi.
Eger I.Tyunen, A.Veber ka’rxanalardı, tarawlardı o’z aldına u’yrengen bolsa, A.Lyosh izertlewleri barlıq xojalıq tarawların o’z ishine alıp, o’z ma’nisine qaray bazar qatnasıqları ha’m onın’ ta’sir etiw shen’beri haqıyqıy rayon payda etiwshi faktor ekenligin tastıyıqladı. Bunda A.Lyosh matematikalıq usıllardan da ken’ paydalandı. Mine bul printsiplerdi ha’zirgi ku’nde de O’zbekstanda ekonomikalıq rayonlastırıw ma’selelerinde paydalansa boladı.
Sonı da atap o’tiw orınlı, I.Tyunen, A.Veber ideyaları tiykarınan sol da’wir talaplarına ta’n. Sebebi ol da’wirde aymaqtın’ ekonomikalıq sıyımlılıg’ı ha’m xalıqtın’ tıg’ızlıg’ı to’men, aymaqtın’ ekonomikalıq ko’rinisi polyarlaspag’an, derlik bir tegis edi. Bunday ekonomikalıq-geografiyalıq jag’day o’z aldına ka’rxana yamasa tarawlardı jaylastırıw ta’sirinde o’zgerdi. Usının’ na’tiyjesinde o’ndiristi aymaq boylap bir tegis jaylastırıwg’a bag’darlang’an ilimiy-izertlewler talap etildi. Mine usınday izbe-izlikte o’ndiris ha’m xalıqqa xızmet ko’rsetiw tarawların aymaqlıq sho’lkemlestiriw ideyaların V.Kristaller ha’m A.Lyoshlar jarattı.
Ekonomikalıq ko’z-qarastan o’zlestirilmegen, xojalıq sıyımlılıg’ı to’men bolg’an aymaqlardı rawajlandırıw, janlandırıw boyınsha polyar o’siwi ha’m rawajlanıw orayları haqqındag’ı teoriya u’lken a’himiyetke iye. Bul teoriyanın’ tiykarın salıwshı frantsuz ilimpazı Fransua Perru bolıp tabıladı. F.Perru «oraylıq orınlar» ideyasınan kelip shıg’ıp, faktorlardın’ ta’sirin emes, tarawlardın’ rawajlanıw ayırmashılıg’ı, ha’reketshen’ligi, qorshag’an ortalıqqa ta’siri boyınsha klassifikatsiyalap tiykarg’ı 3 topardı ajırattı. Ol en’ da’slep aymaqlıq-ekonomikalıq qatnasıqlardag’ı ten’sizlik ha’m absolyut ten’likti a’melge asırıw mu’mkin emesligin atap o’tti. F.Perru pikirinshe u’shinshi topar tarawları tez rawajlanıwı, sonday-aq rayon payda etiw qa’biletine iye bolıp, mine usınday regional ekonomikanı ha’reketke keltiriwshi tarawlardın’ rawajlanıwı «o’siw orayların» payda etedi. O’siw oraylarının’ rawajlanıwı, olarda o’nim islep shıg’arıwshı ka’rxanalardın’ ko’beyiwi, qorshag’an ortalıqqa ta’sirinin’ artıwı na’tiyjesinde polyar o’siwin payda etedi. Bul ma’seleler o’tken a’sirdin’ 40-jıllarında rus ilimpazları A.G.Aleksandrov ha’m N.N.Kolosovskiy ta’repinen de atap o’tildi.
«Polyarlasqan o’siw» ideyası shved ilimpazı T.Xegerstrandtın’ (1959-j.) «jan’alıqlar diffuziyası» (fizikadan ken’eyiw ha’m tarqalıw) ideyasına uqsas bolıp, bul ideya tiykarınan sotsial geografiyalıq ma’selelerge qaratılg’an.
Du’nya xojalıq sistemasının’ rawajlanıw tariyxı ilim-texnika jetiskenlikleri, ilimiy jan’alıqlar ha’m ashılıwlar, innovatsiyalar, texnologiyalıq determenizm menen baylanıslı. Tariyxıy ko’z-qarastan du’nya xojalıg’ının’ rawajlanıwında belgili tsikllerdi ajıratıw mu’mkin. Bul da’wirler yamasa tsikller jan’a ashılıwlardın’ oylap tabılıwı, a’melde qollanılıwı, tarqalıwı olardın’ ornına basqa innovatsiyalardın’ kirip keliwi menen belgilenedi.
Arnawlı a’debiyatlarda amerikalıq U.Rostoudın’ (o’tken a’sirdin’ 60-jılları) ekonomikalıq rawajlanıwdın’ basqıshları, rus ekonomisti N.D.Kondratevtin’ (o’tken a’sirdin’ 30-jılları) ilimiy texnika o’zgerislerine tiykarlang’an «uzın tolqınlar» teoriyası, sonday-aq amerikalıq R.Vernonnın’ (XX-a’sir ortaları) eksport o’nimlerinin’ turmıs tsikli, avstraliyalıq Iozef Shumpeterdin’ isbilermenlik, J.Fridmannın’ «Oray – oraydan uzaqta jaylasqan aymaqlar» (pereferiya) haqqındag’ı ideyaları da «jan’alıqlar diffuziyası ha’m texnologiyalıq determenizm» (T.Xegerstrand 1954-j. Shvetsiya) menen baylanıslı.
Burıng’ı awqamnın’ ıdırawı ha’m onın’ ornında g’a’rezsiz ma’mleketlerdin’ payda bolıwı menen du’nyadag’ı geosiyasiy jag’day o’zgerdi. Mine usınday sha’rayatta shegara a’tirapının’ aymaqların u’yreniw «Oray-oraydan uzaqta jaylasqan aymaqlar» qatnasıqların, shegara ekonomikası mashqalaların izertlew ma’seleleri de o’ndiristi sho’lkemlestiriw menen tikkeley baylanıslı.
Du’nya xojalıg’ı sisteması (amerikalıq I.Vallerstayn) onın’ rawajlanıwındag’ı tsikllar da’wirlik, tariyxıy xarakterge iye. Bunday qatınas vertikal’ bag’darda emes, al gorizontal bag’darda, ekonomikanın’ rawajlanıwı aymaqtan-aymaqqa (ma’mleketten ma’mleketke) o’tiwi ekonomikalıq geografiyada «geografiyalıq tolqınlar»dı ko’z aldımızg’a keltiredi.
N.D.Kondratev du’nya xojalıg’ı dinamikasında 5 tsikldi o’z aldına ajırattı, olardın’ 4-wi sanaatlasıw da’wirine, besinshisi bolsa sanaatlasıwdan keyingi jan’a postindustrial da’wirge tuwra keledi. Bul da’wirde elektronika, lazer texnologiyası, biotexnologiya u’lken ahmiyetke iye ekenligin atap o’tti.
Anıg’ında, du’nya tsivilizatsiyasının’ rawajlanıwı Uzaq Shıg’ıs, Yaponiya ha’m Qıtaydan baslanıp, Orta ha’m Jaqın Shıg’ısqa, son’ınan Jer Orta ten’izi ha’m Pireney yarım atawına, keyin-ala Angliya ha’m AQSh-qa ko’shti. Ha’zirgi da’wirde tariyxta ekonomikalıq-sotsiallıq turmıstın’ rawajlanıwın belgilep beriwshi regionlar «u’shmu’yeshligi» AQSh- Batıs Evropa –Yaponiya esaplanadı.
Bu’gingi ku’nde jetekshi ku’shlerdin’ du’nyanın’ rawajlanıw polyuslerinin’ a’ste-aqırınlıq penen shıg’ısqa ko’shiwi sezilmekte. Bunda Yaponiyanın’ ta’siri ha’m basshılıg’ında jan’a industrial ma’mleketler –Qubla Koreya, Singapur, Tailand, Malayziya, Fillipin, Indoneziya ha’m t.b. tez rawajlanbaqta.
Demek, ekonomikalıq rawajlanıwdın’ tsikllik xarakterge iye ekenligi da’wir, waqıt shen’berinde g’ana emes, al jer sharı, global, geografiyalıq orında da ju’z bermekte. Bunday «geografiyalıq tolqınlar» ha’m jıljıwlar (Vallerstayn) a’lbette du’nya xojalıg’ının’ rawajlanıwı ha’m onın’ aymaqlıq quramına ta’sir etedi.
Sonın’ menen birge regional ekonomistler V.Leontev ha’m U.Izardlardın’ tarawlararalıq ha’m aymaqlararalıq balans, regionallıq ekonomika haqqındag’ı ilimiy ideyaları, Zipfa ha’m Styuart, Dj.Fridman ha’m t.b. qalalar rawajlanıwı, du’nyalıq qalalar haqqındag’ı izertlewleri a’himiyetli orın tutadı. Sebebi, olardın’ barlıg’ı o’ndiris ku’shlerin jaylastırıw, aymaqlıq komplekslerdi jaratıw menen tikkeley baylanıslı.
Biz joqarıda o’ndiristi jaylastırıwdın’ ilimiy ideyaların tiykarınan Batıs ma’mleketleri alımları miynetleri boyınsha analizledik. Bizin’ elimizde de tikkeley diyxanshılıqtı rawajlandırıw ha’m jaylastırıw, almaslap egiw, irrigatsiya sistemaların qurıw ha’m olardan paydalanıw, sawda ha’m o’nermentshilik tarawları, qalasazlıq haqqında du’nya a’himiyetine iye jan’alıqlar jaratılg’anı sır emes. Matematika, meditsına sıyaqlı pa’nler payda bolg’an bul elde sotsial-ekonomikalıq rawajlanıwdın’ basqa tarawlarına, du’nya ma’deniyatı ha’m tariyxına o’zinin’ mu’na’sip u’lesin qosqanlıg’ı so’zsiz.