Sanaat geografiyasi pa’ninin’ obekti ha’m predmeti joba

Gaz qazıp alıw ha’m onı qayta islew. Gazdı qazıp alıw 2 basqıshtan ibarat bolip birinshi basqıshinda gazdı alıw menen birge onın’ zapası, burg’ı qudıg’ının’ o’nimdarlıg’ı anıqlanadı. Ekinshi basqısh gazden paydalanıw bolip tabiladi. Gaz qazıp alıw protsesi neft qazıp alıw protsesine uqsaydı.
Gaz sanaatı - otın energetika kompleksinin’ en’ rawajlang’an tarmag’ı. Onın’ respublikada qazıp alınatug’ın otın balansındag’ı u’lesi 87,2 protsentti iyeleydi.
1958-60-jıllarda Jarqaq-Buxara-Samarkand-Tashkent magistral gaz qubiri qurılısı menen birge respublika sanaat orayları, qala ha’m awıllardı gazlestiriw baslandı. 1962-jılda ulken zapasqa iye Gazli ka’ni iske tu’sirildi. Magistral gaz qubirlar qurılıp, O’zbekstan gazi G’MDA-nın’ Evropa bo’limi, Ural, Qırg’ızıstan, Tajikistan, respublikalarına u’zliksiz tu’rde alıp barıp otırıldı. Qısqa mu’ddetlerde Buxara-Ural, Orta Aziya-Oray, Buxara-Tashkent-Frunze-Alma-Ata gaz qubiri qurılıp iske tapsırıldı.
O’zbekstan ta’biyiy gazı quramalı geologiyalıq qatlamlarda jaylasqan. Quraminda vodorod sulfad, karbonat kislota uqsag’an agressiv aralaspalar bolg’an ka’nlerdi iske tu’siriwde bir qansha ilimiy-texnikalıq mashqalalardi sheshiwge eristi.
1972-jıl Muba’rek gazdi qayta islew zavodının’ birinshi gezegi iske tu’sirilip, gazdi magistral gaz qubirg’a uzatıwdan aldın aralaspalardan tazalaw imkaniyatları jaratıldı. G’arezsizlik dawirinde Shortan gaz kompleksi qurıldı. Gazli-Chimkent gaz qubiri qurılıp paydalanıwg’a tapsırıldı. Muba’rek gazdı qayta islew zavodında gazden altınkukirt ajıratıp alıwda aminli usıldan paydalanıldı.
Respublikada gaz uzatıw bo’linbeleri 7 magistral gaz qubırı arqalı iske asırıladı. Respublikada gaz sanaatının’ rawajlanıwı awıl-xojalıg’ı ha’m basqa sanaat tarmaqlarının’ o’siwin ta’miyinleydi. Qala a’sirese awıllıq jerlerdi gazlestiriw ha’wij alg’an. Respublikada ta’biyiy gaz benen 4,8 mln. shan’araq ta’miynlengen.
Ko’mir qazıp alıw ha’m onı qayta islew. Ko’mir jer qabıg’ında tu’rli qalın’lıqta jatadı. Ko’mirdin’ bir neshe turi bolip tiykarinan sanaat ushın en’ a’hmiyetli ko’mir koksleniwshi ko’mir. Bul ko’mir tas ko’mir tu’rlerin o’z ishine aladı. Qon’ır ko’mir o’zinin’ ıssılıgının’ kem ajıralıp shıg’ıwı menen, ku’linin’ ko’pligi (40%) menen, quramında altın ku’kirttin’ ko’pligi (1-2%) menen, ıg’allıg’ının’ joqarılıg’ı (35%) menen tas ko’mirden parq qıladı. Ko’mirdi qazıp alıwda eki usılda, ashıq-karer usılda, jer astı – shaxta usılında a’melge asırıladı. Ko’mirdi gaz qazıp alıw ko’p miynet talap qılatug’ın protsess. Sol sebepli ko’mirdi ka’nnin’ o’zinde gazge aylandırıw a’melge asiriladi. Bunda shaxta usılında qazıp shıg’arıw paydasız bolg’an pa’s sortlı qatlamlarinan ha’m kishi ka’nlerden paydalanıwg’a imkan beredi.
Ko’mirdi gazge aylandırıw arqalı payda bolg’an gazdin’ ıssılıq ajıratıw da’rejesi 2-4 mın’ kkal m³ qa, al ayırım waqıtları 1600 kkal m³ ke ten’ boladı. Tas ko’mirden metallurgiya sanaatı ushın koks janılg’ısı alınadı. Kokslew ko’mirdi hawasız jerde 1000-1100⁰C temperaturada qurg’aq halda qizdiriw procesine aytıladı. Ko’mirdi kokslew arnawlı koks pechlerinde a’melge asırıladı. Kokslew procesinde 500-600⁰C temperaturada payda bolg’an massag’a koks delinedi.
1 t ko’mirdi kokslew protsesinde 750-800 kg koks, 50 kg ko’mir ku’li, 300-350 m³ koks gazi alınadı. Gazdin’ quramı 60-62% vodorod, 20-24% metannan tu’radı.
O’zbekstan ko’mirdi sanaat usılında qazıp alıw 1930-jıllardın’ aqırınan baslag’an. Tashkent oblastı Axangaran alabındag’ı Angren qo’n’ır ko’mir, Surxandarya oblastında Sharg’un, Baysun tasko’mir ka’nleri bar. 1940-48-jıllarda Angren qon’ır ko’mir ka’ninde ashıq ha’m jabıq usıllarda qazıp alına basladı. 1950-jıllarg’a kelip, respublikada 1,4 mln. t. ko’mir qazıp alındı. 1990-jılda respublikadı 6,4 mln. t. ko’mir qazıp shıg’arıldı. Keyingi jıllarda bul ko’rsetkish sezilerli da’rejede pa’seydi. Ha’zirgi waqitta respublikamızda 2-3 mln t. ko’mir qazıp alınbaqta. Angren ha’m Jan’a Angren GRES-lerinin’ tolıq qattı janılg’ıg’a o’tkiziliwi menen respublikanın’ ko’mirge bolg’an talabı artpaqta.