Sanoat ishlab chiqarishni tashkil etish

3. Aktiv tomonda ko’payish, passiv tomonda ko’payish.
Uchinchisi, shunday xo’jalik operatsiyalari sodir bo’ladiki, ular balansning aktiviga va passiviga ham ta’sir etib, ular summasini ko’paytirib yuboradi.
4. Aktiv tomonda kamayish, passiv tomonda kamayish.
To’rtinchisi, shunday xo’jalik operatsiyalari sodir bo’ladiki, ular balansning aktiviga ham passiviga ham ta’sir etib, ular summasini kamaytirib yuboradi.
Birinchi o’zgarishda jami balans summasi o’zgarmaydi. Misol: “Hisob-kitob schyoti”dan “Kassa”ga pul olindi – 20.000 so’m.
KORXONA BALANSI
«_____» _______________ 20____ yil holatiga
Aktiv Passiv

№	Bo’lim va moddalar	Bosh-lang’ich qoldiq	O’zgarish		Oxirgi qoldiq	Bo’lim va moddalar	Sum-masi
			+	-
1 a) b) V)	Uzoq muddatli aktiv-lar. Asosiy vositalar.	120000			12000	1. O’zlik mablag’lari-ning manbalari. a). Ustav kapitali.	200000
1 bo’lim jami		120000				1-bo’lim jami	200000
2 a) b) v) g)	Joriy aktivlar. Tovarlar pul mab-lag’lari. Kassadagi pul mab-lag’lari. Hisob-kitob schyoti	72800 100 100500	20000	20000	72800 20100 80500	2. Majburiyatlar. b). Mehnatga haq to’lash bo’yicha qarzlar.	93400
2-bo’lim jami		173400			173400	2-bo’lim jami	93400
Balansni aktivi bo’yicha jami		293400	20000	20000	293400	Balansning passivi bo’yicha jami	293400

Yuqorida keltirilgan misolimiz bo’yicha o’zgarish faqat aktivning ikkinchi bo’limida bo’ldi, balansning jami summasi o’zgarmadi.

Xo’jalik operatsiyalari ta’sirida balansda ro’y beradigan ikkinchi o’zgarishda balansning passiv tomonidagi tegishli moddalarida o’zgarishga sabab bo’ladigan, lekin balansning umumiy summasiga ta’sir qilmaydigan o’zgarishga aytiladi. Misol: Xodimlarga hisoblangan ish haqidan 7000 so’m daromad solig’i ushlab qolindi. Bu xo’jalik operatsiyasi bo’yicha balans moddalarida quyidagi o’zgarishlar sodir bo’ladi:
KORXONA BALANSI
«____»_______________ 200___ yil holatiga

№	Bo’lim va moddalar	Boshlan g’ich qoldiq	O’zgarish			Oxirgi qoldiq		Bo’lim va moddalar		Sum-masi		o’zgarish			Oxirgi qoldiq
			+	-
1 a)	Uzoq muddatli aktiv-lar. Asosiy vositalar.	120000			120000		1. O’zlik mablag’lari-ning manbalari. a). Ustav kapitali.		200000					200000
1 bo’lim jami		120000			120000		1-bo’lim jami		200000					200000
2 a) b) v) g)	Joriy aktivlar. Tovarlar pul mab-lag’lari. Kassadagi pul mab-lag’lari. Hisob-kitob schyoti	72800 100 100500	20000	20000	72800 20100 80500		2. Majburiyatlar. b). Mehnatga haq to’lash bo’yicha qarzlar v) Byudjetga daromad solig’i bo’yicha qarzlar		93400		7000		7000	86400 7000
2-bo’lim jami		173400			173400		2-bo’lim jami		93400					93400
Balansni aktivi bo’yicha jami:		293400	20000	20000	293400		Balansning passivi bo’yicha jami:		293400		7000		7000	293400

Demak, xo’jalik operatsiyalari ta’sirida balansda bo’ladigan ikkinchi o’zgarish passiv tomonida amalga oshiriladi, jami bo’lim summasi ham, balans summasi ham o’zgarmaydi.
Xo’jalik operatsiyalari ta’siri ostida balansda bo’ladigan uchinchi o’zgarishda balansning aktiv va passiv tomonlarida summalarning ko’payishi sodir bo’ladi.
Misol: «Mahsulot yetkazib beruvchilardan» omborga 17000 so’mlik tovar qabul qilindi. Bu muomala ta’sirida omborlardagi tovarlarimiz 17000 so’mga ko’paygan bo’lsa, bir vaqtni o’zida mol yetkazib beruvchilardan shuncha summaga qarzimiz ham ko’paydi. Demak, bu muomala ta’sirida balansning aktiv va passiv tomonlarida summalarning ko’payishi sodir etildi. SHuningdek, balansning umumiy summasini ham ko’paytiradigan o’zgarish ro’y berdi.
To’rtinchi muomala: Korxona kassasidan ishchi xizmatchilarga 20000 so’m oylik ish haqi berildi. Ushbu muomala bo’yicha kassada pul kamaygan bo’lsa, shu vaqtning o’zida, korxonaning ishchi va xizmatchilardan ham qarz kamaydi. Ko’rinib turibdiki, balansning aktivida ham, passivida ham bu xildagi xo’jalik muomalasi ta’sirida kamayish sodir bo’ldi, shuningdek tegishli summaga balansning umumiy summasida ham kamayish ro’y berdi.
Ana shu o’zgarishlar buxgalteriya balansida o’z aksini topib, buxgalteriya balansini tuzish uchun maxsus tayyorgarlik ishlari olib boriladi. Balans tuzish uchun schyotlarning boshlang’ich qoldiqlari, oylik oborotlari va qoldiqlari hisob-kitob qilinadi.
Buxgalteriya hisobida har bir schyot bo’yicha maxsus jurnal order yuritiladi, balans tuzishda ulardagi yozuvlar oy oxiriga hisob-kitob qilinib, har bir jurnal-orderning ma’lumotlari hisoblab chiqiladi.
Buxgalteriya hisobidagi ma’lumotlarni balansga tayyorlash davrida schyotlarning boshlang’ich qoldiqlari, oylik oborotlari, oy oxiriga qoldiqlari debet va kredit tomonlari bo’yicha bir biriga tengligi ta’minlangandan keyin bu ma’lumotlar bosh daftarga ko’chiriladi.
Bosh daftardagi har bir schyotning qoldig’i balansning tegishli moddalarida ko’rsatiladi. Bosh daftardagi sintetik schyotlar ma’lumotlari aylanma qaydnomada umumlashtiriladi. Aylanma qaydnomani tuzish uchun har bir sintetik schyotni ko’rsatkichlari, boshlang’ich qoldig’i, oylik oboroti, oy oxiriga qoldig’i bo’yicha alohida-alohida ko’rsatiladi.
Quyidagi misolimizga asosan sintetik schyotlar bo’yicha oborot qaydnomasini tuzish tartibi bilan tanishib chiqamiz. Buning uchun bizga quyidagi ma’lumotlar kerak bo’ladi.
1. Sintetik schyotlar bo’yicha oy boshiga qoldiqlar .

№	Schyotlar nomi	Debet qoldiq	Kredit qoldiq
1.	Asosiy vositalar.	8 400 000
2.	Asosiy vositalarning eskirishi.		840000
3.	Materiallar.	416000
4.	Asosiy ishlab chiqarish.	205 000
5.	Kassa.	400 000
6.	Hisob-kitob schyoti	3 000 000
7.	Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar.		200 000
8.	Mehnatga haq to’lash bo’yicha xodimlar bilan hisob-kitoblar.		70 000
9.	Ustav kapitali.		11 311 000
Jami:		12 421 000	12 421 000

2. Oy davomida amalga oshirilgan xo’jalik operatsiyalarining mazmuni va summasi:

№	Xo’jalik operatsiyasining mazmuni	Summasi
1.	Asosiy ishlab chiqarishdagi ishchilarga ish haqi hisoblanadi.	2 350 000
2.	Tuzilgan shartnomaga asosan mol yetkazib beruvchilardan kelgan materiallar omborga qabul qilindi.	4 355 000
3.	Ombordan asosiy ishlab chiqarishga materiallar chiqarildi.	2 416 000
4.	Hisobot oyi uchun asosiy vositalarga eskirish hisoblandi va mahsulot tannarxiga o’tkazildi.	840 000
5.	Hisob-kitob schyotiga sotilgan mahsulotlar summasi o’tkazildi.	7 840 000
6.	Bankdagi hisob-kitob schyotidan kassaga pul olindi.	2 845 000
7.	Kassadan xizmat safari uchun bosh muhandisga avans berildi.	200 000
8.	Tuzilgan qaydnomaga asosan ishchilarga ish haqi berildi.	2 270 000
9.	Bosh muhandisning xizmat safari bo’yicha tuzilgan hisoboti tasdiqlandi va xarajatlar davr xarajatlariga o’tkazildi.	160 000
10.	Bosh muhandis tomonidan xizmat safari bo’yicha berilgan pul mablag’larining ishlatilmay qolgan qismi kassaga topshirildi.	40 000