Sanoat tarmoq tuzilishining ko’rsatkichlari

Tarmoq	1900	1940	1991	2000	2005	2010	2011	2012	2013
2014
Butun sanoat	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100
Shu jumladan:
Elektroenergetika	-	-	2,8	9,1	11,3	8,1	7,9	7,7	7,1	7,3
Yoqilg’i sanoati	-	-	3,7	15,0	16,2	19,8	17,3	18,0	15,0	13,3
Qora metallurgiya	-	-	0,7	1,2	19,4	2,4	2,6	2,6	2,3	11,6
Rangi metallurgiya	-	-	9,7	10,1		10,9	10,4	10	9
Kimyo va neft kimyo	-	0,5	4,3	5,5	*	5,1	5,7	5,5	5,4	*
Mashinasozlik va metalni qayta ishlash	0,5	8,8	11,6	9,2	13,0	16,1	16,2	17,5	18,8	19,2
Qurilish materiallari sanoati	0,5	1,8	5,2	5,3	3,6	4,9	5,3	5,5	6,5	6,4
O’rmon, yog’och va qog’oz sanoati	-	1,4	1,2	1,4	*	1	1,2	1,3	1,4	*
Yengil sanoat	85	58,8	39,9	19,0	16,6	13,3	13,4	12,9	13,2	14,1
Oziq-ovqat sanoati	12	25,1	14,7	14,1	8,2	12,8	14,1	13,2	15,7	15,1
Boshqa tarmoqlar	2,0	2,1	6,2	9,6	11,7	5,6	5,9	5,8	5,6	13

* - ma’lumot yo’q
O’zbekiston sanoatining 1900-2014 yillardagi tarmoq tuzilmasining iqtisodiy tahlili hozirgi sharoitda O’zbekiston sanoat ishlab chiqarishida fantexnika taraqqiyotini jadallashtirishni ta’minlaydigan tarmoqlar rivojining yuqori sur’atlar va keng ko’lami taqozo qilgan progressiv o’zgarishlar ro’y berayotganidan dalolat beradi.

4. O’zbekiston sanoatining tarmoq tuzilmasi xususiyatlari

XXTUT - Xalq xo’jaligi tarmoqlarining umumdavlat tasniflagichi, hukumat qarorlari asosida ishlab chiqilgandir. XXTUTning maqsadi - xalq xo’jaligini boshqarishda axborotni qayta ishlash, hamda boshqaruvning har qanday darajasida har qanday vazifani yechish va axborot bilan ta’minlashdir. XXTUT funksiyalar xarakterlariga binoan tarmoqlar bo’yicha faoliyat turlarining guruhlari rolini bajaradi, bu rol ijtimoiy mehnat taqsimoti tizimida amalga oshiriladi.
Klassifikator yordamida kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonida shakllanadigan iqtisodiyot tarkibi o’zlashtiriladi, jamiyatning ishlab chiqarish kuchlarini rivojlanish darajasi, ijtimoiy mehnat taqsimotini rivojlanish darajasi xarkterlanadi.
XXTUT xalq xo’jaligi rivojida tarmoqlararo aloqalar va mutanosibliklarni ilmiy tahlilini taqdim etish, ijtimoiy ishlab chiqarish natijadorligi va ijtimoiy mehnatning foydalilik koeffitsiyentini qiyoslash, hamda mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishini tasniflovchi rejadagi va hisobot ko’rsatkichlarini muvofiqlashtirish maqsadida korxonalar va tashkilotlarni tarmoqlar bo’yicha guruhlashuvini ta’minlaydi.
Ijtimoiy mehnat taqsimotiga asoslanib shakllanadigan iqtisodiyotning yirik tarmoqlarida bir tipdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalar jamlanmasini tashkil etuvchi yoki ma’lum bir ijtimoiy funksiyalarni bajarishga mujassamlashgan qo’shma muassasalarni birlashtiruvchi mayda tarmoqchalar paydo bo’ladi.
Mustaqil balansga ega tashkilot yoki muassasa tarmoqning tasnifiy birligi hisoblanadi. Har bir tashkilot birligi asosiy faoliyat turi xarakteridan kelib chiqib iqtisodiyotning u yoki bu tarmog’iga biriktirilishi mumkin.
Xalq xo’jaligi tarmoqlarining umumdavlat tasniflagichiga binoan sanoat quyidagi yirik tarmoqlarga bo’linadi:

• 
  Yoqilg’i-energetika
  
• 
  Metallurgiya
  
• 
  Kimyo va neft-kimyo sanoati
  
• 
  Mashinasozlik va metallga ishlov berish
  
• 
  O’rmon, yog’ochni qayta ishlash va Selluloza-qog’oz sanoati
  
• 
  Qurilish materiallari sanoati
  
• 
  Yengil sanoat
  
• 
  Oziq-ovqat sanoati
  

O’z navbatida ushbu tarmoqlar tarkibida quyidagi kichik tarmoqlar mavjud:

• 
  Yoqilg’i-energetika
  
  • 
    elektroenergetika
    
  • 
    yoqilg’i sanoati
    
  • 
    ko’mir sanoati
    
• 
  Metallurgiya
  
  • 
    qora metallurgiya
    
  • 
    rangli metallurgiya
    
• 
  Kimyo va neft-kimyo sanoati
  
  • 
    kimyo sanoati
    
  • 
    neft-kimyo sanoati
    
• 
  Mashinasozlik va metallga ishlov berish
  
  • 
    mashinasozlik
    
  • 
    dastgohsozlik va asbobsozlik sanoati
    
  • 
    traktor va qishloq xo’jalik mashinasozligi
    
  • 
    qurilish, yo’l va kommunal mashinasozlik
    
  • 
    engil va oziq-ovqat sanoati mashinasozligi hamda maishiy priborlar ishlab chiqarish
    
  • 
    metall konstruksiya va buyumlar sanoati
    
  • 
    mashina va uskunalarni ta’mirlash
    
• 
  O’rmon, yog’ochni qayta ishlash va Selluloza-qog’oz sanoati
  
  • 
    Yog’och tayyorlash sanoati
    
  • 
    Yog’ochni qayta ishlash sanoati
    
  • 
    Selluloza-qog’oz sanoati
    
  • 
    O’rmon-kimyo sanoati
    
• 
  Qurilish materiallari sanoati
  
  • 
    Sement sanoati
    
  • 
    Yig’ma temir-beton va beton konstruksiyalari hamda buyumlari sanoati
    
  • 
    Devor materiallari sanoati
    
  • 
    Noruda qurilish materiallar sanoati
    
  • 
    Tabiiy toshni qazib olish va undan qoplama materiallar tayyorlash
    
• 
  Yengil sanoat
  
  • 
    To’qimachilik sanoati
    
  • 
    Tikuvchilik sanoati
    
  • 
    Charm, mo’yna va poyafzal sanoati  Oziq-ovqat sanoati
    
  • 
    Oziq-ovqat sanoati
    
  • 
    Go’sht va sut sanoati
    
  • 
    Baliqchilik sanoati
    
  • 
    Mikrobiologiya sanoati
    
  • 
    Un, yorma va kombikorm (aralash ozuqa) ishlab chiqarish sanoati
    

Quyida har bir tarmoq ichidagi kichik tarmoqlar va ularning tarkibiga kiruvchi kichik tarmoqchalar va ular tarkibidagi korxonalar funksiyalari yoritilgan:

Tarmoqlar	I z o h
ELEKTROENERGETIKA
Issiqlik elektr stansiyalari	qattiq, suyuq va gaz yoqilg’ilarida ishlaydigan bug’ turbinali, gaz turbinali, dizel va boshqa elektr stansiyalar
Atom elektr stansiyalari	Atom elektr stansiyalari ularga tegishli barcha inshootlari bilan birgalikda
Gidroelektr stansiyalari	Gidroelektr stansiyalari – barcha tegishli inshootlari bilan birgalikda
Boshqa elektr stansiyalar	Shamol, quyosh, geotermal va boshqa elektr stansiyalar

Qisqacha xulosalar

1. 
   Sanoat juda ko’p tarmoqlardan iborat bo’lib, ularning har biri korxonalar yig’indisidan tashkil topadi. Tarmoq hosil bo’lishi uchun korxonalar bir necha umumiy xususiyatlarga ega bo’ladilar.
   
2. 
   Sanoat tarmoqlari o’rtasidagi ishlab chiqarishning o’zaro aloqadorligi va ularning takror ishlab chiqarish jarayonida yuzaga keladigan miqdoriy nisbatlari tarmoq tarkibini tashkil etadi. U sanoat taraqqiyotida ro’y beradigan texnika va texnologiya rivojining darajasi, ijtimoiy-tarixiy shartsharoitlar bilan bog’liq ravishda o’zgaradi.
   
3. 
   Turli sanoat tarmoqlari o’rtasidagi ishlab chiqarish aloqalari o’zaro mahsulot almashish, tajribalarni o’rganish bilan tavsiflanadi.
   
4. 
   Ishlab chiqarish taraqqiyotining istiqbolini aniqlash, hisob-kitob ishlarini amalga oshirish, uning ahvolini tahlil etish maqsadida sanoat tarmoqlari guruhlarga ajratiladi. Guruhlarga ajratishning eng muhim tamoyili tayyorlanadigan mahsulot iqtisodiy mazmunining bir xilligidir.
   
5. 
   Sanoat tarmoq tuzilmasining o’zgarishiga bir qator omillar ta’sir ko’rsatadi: birinchidan fan-texnika taraqqiyoti; ikkinchidan ijtimoiy ishlab chiqarishni tashkil etish shakllari – konsentratsiyalash, ixtisoslashtirish, kooperativlashtirish va kobinatlashtirish hamda hududiy joylashtirish.
   
6. 
   Respublika iqtisodiyotida va uning yetakchi tarmog’i bo’lgan sanoat sohasida amalga oshirilayotgan tarkibiy siljishlar yaqin kelajakda milliy iqtisodiyot salohiyatini yanada yuqori darajaga ko’tarish va sanoatning eksport ustunligini ta’minlash uchun juda katta imkoniyatlar yaratib beradi.
   

ADABIYOTLAR RO’YXATI:

1. 
   Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар
   

стратегияси тўғрисида”ги 07.02.2017 йилдаги ПФ-4947-сон Фармони

2. 
   Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. –Т.: Ўзбекистон, 2017. 488-б.
   
3. 
   Мирзиёев Ш.М.Ўзбекистон Республикаси Президентининг Олий Мажлисга мурожаатномиси. // Халқ сўзи. 2017 йил 23 декабрь.
   
4. 
   Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – 220 бет.
   
5. 
   Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1 жилд. – Т.: «Давлат илмий нашриёти», 2000. – 288 бет
   
6. 
   Тўхлиев Н. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёти .– Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1998. – 240 бет.
   
7. 
   Гаибназарова З.Т. Инновацион инвестициялаштириш самарадорлигини ошириш.- Т.: ТошДТУ, 2013.-124 б.
   
8. 
   Ўзбекистонда меҳнат ва бандлик. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. 144 бет.
   
9. 
   Ўзбекистон Саноати. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. 144 бет.
   10. Lex.uz va Arxiv.uz cайти
   

1

2

3