Savollar: Kredit foiz stavkalari xususidagi nazariy qarashlar

Kreditlar ta’minlanganligiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:
– ta’minlanmagan kreditlar;
– qisman ta’minlangan kreditlar;
– to‘liq ta’minlangan kreditlar.
Ta’minlanmagan kreditlar deganda hech qanday ta’minotsiz berilgan ishonchli kreditlar tushuniladi. Bunday kreditlar tijorat banklarining to‘lovga qobilligi yuqori bo‘lgan ishonchli mijozlariga beriladi.
Qisman ta’minlangan kreditlar deganda ta’minot summasi kreditning asosiy qarz summasi va foizini to‘liq qoplashga etmaydigan kreditlarga aytiladi.
To‘liq ta’minlangan kreditlar deganda ta’minot summasi kreditning asosiy qarz summasi va foizini to‘liq qoplashga etadigan kreditlarga aytiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining talabi bo‘yicha, tijorat banklari kreditlari uchun qabul qilingan ta’minot summasi kredit bo‘yicha qarzdorlik summasiga nisbatan kamida 125% bo‘lishi lozim.
Kreditlar takror ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko‘rsatishiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:
– ishlab chiqarish jarayoniga beriladigan kreditlar;
– ishlab chiqarilgan tovarlarni sotish uchun beriladigan kreditlar;
– iste’mol maqsadi uchun beriladigan kreditlar.
Tovarlar ishlab chiqarishning uzluksizligini ta’minlashda tijorat banklari beradigan kreditlar muhim rol o‘ynaydi. SHuningdek, ishlab chiqarilgan tovarlarni xarid qilish uchun iste’molchilar har doim etarli darajada pul mablag‘lariga ega bo‘lmaydi. Shu sababli, ular tovarlarning ma’lum qismini tijorat banklarining kreditlari hisobidan xarid qiladilar.
Kredit bahosiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:
– bepul (tekin) kreditlar;
– arzon kreditlar;
– qimmat kreditlar.
Garchi foiz to‘lashlilik kreditning prinsiplaridan biri bo‘lsa-da, ba’zan kreditlar foizsiz beriladi. Bunga misol qilib, Xalqaro ta’mirlash va taraqqiyot banki tomonidan qashshoq mamlakatlarga berilayotgan foizsiz kreditlarni keltirish mumkin. Xususan, Afrikaning Sahara davlatidan janubda joylashgan barcha mamlakatlarda ocharchilik hukm surmoqda. Mazkur mamlakatlarga ijtimoiy maqsadlar uchun foizsiz kreditlar berilmoqda.
Arzon kredit deganda, odatda, foiz stavkasi, ya’ni bahosi bozor stavkasidan past bo‘lgan kreditlarga aytiladi.
Kreditlarning bahso ssuda kapitallari bozorida shakllanadi. Ssuda kapitallari bozorining ikki segmenti mavjud bo‘lib, pul bozori segmentida qisqa muddatli kreditlarning bahosi shakllanadi. Kapitallar bozori segmentida esa, o‘rta va uzoq muddatli kreditlarning bahosi shakllanadi.
Qimmat kreditlar deganda foiz stavkasi bozor stavkasidan yuqori bo‘lgan kreditlarga aytiladi. Odatda, risk darajasi yuqori bo‘lgan bitimlar banklarning qimmat kreditlari hisobidan moliyalashtiriladi.
Shuningdek, 2-jadval ma’lumotlari respublikamiz tijorat banklari kreditlarining foiz stavkasining ijobiy darajaga ega ekanligini, ya’ni inflyasiya darajasidan yuqori ekanligini ko‘rsatadi.
Kreditlar foiz stavkasining turiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi:
– suzuvchi stavkaga ega bo‘lgan kreditlar;
– qat’iy belgilangan stavkaga ega bo‘lgan kreditlar.
Tijorat banklari har doim suzuvchi stavkada kreditlar berishdan manfaatdor bo‘ladi. Buning sababi shundaki, kredit suzuvchi stavkada berilganda, uning foiz stavkasi qanday o‘zgarishidan qat’iy nazar, bank oladigan daromad, ya’ni marja yoki spred, o‘zgarmasdan qoladi.
Kredit oluvchi har doim qat’iy belgilangan stavkaga ega bo‘lgan kreditlarni olishdan manfaatdor bo‘ladi. Chunki, bunda kreditning bahosi o‘zgarmasdan saqlanib qoladi. Agar kredit suzuvchi stavkada olingan bo‘lsa, u holda, kreditning bahosining oshishi kredit oluvchining foiz to‘lovlari miqdorining oshishiga olib keladi.
Kreditlar tarmoq xususiyatiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:
– sanoatga berilgan kreditlar;
– qishloq xo‘jalik kreditlari;