Savollar: Morfemika nimani o‘rganadi?

1-amaliy mashg‘ulot.
So‘zning morfemik tarkibi. So‘z yasalishi tahlili
Savollar:
1. Morfemika nimani o‘rganadi?
2. Morfema nima?
3. O‘zak va affiksal morfema
4. Affiksal morfemaning turlari
5. So‘zning morfemik tarkibi
6. So‘z yasalishi bo‘limida nimalar o‘rganiladi?
7. So‘z yasalish tarkibi
8. So‘z yasalish usullari
9. Affiksatsiya usulida so‘z yasalishi
10. Kompozitsiya usulida so‘z yasalishi
1-mashq. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarni morfemalarga ajrating. O‘zak va affikslarning ma’nolarini, vazifalarini aniqlang.

1. Anvarning maxdum hovlisida turishini joysizlikdan va yoshlikdan shunda o‘sib o‘rgangandan, deb yurgan Sultonali mirzo bu kun ertalab o‘z uyiga kelgan maxdumning so‘zidan keyin bir oz haqiqatga tushungandek bo‘ldi. (A.Qodiriy) 2. Saidiy Munisxonning haligi so‘ziga muvaffaqiyatli javob qilgandan so‘ng yana o‘shanday so‘zlatib javob qilishni xohladi. (A.Qahhor) 3. Quvonchimdan terimga sig‘‘may Turg‘Qun degan o‘rtog‘imnikiga yugurdim. (Oybek) 4. Kuz iliq kelgani uchunmi, Hirot tojdorlari hali ham qal’a tashqarisidagi bog‘larda yashamoqda edilar. (P.Qodirov) 5. Qiz majorasi boshlanishidan ikki kun oldin Chavandoz Komila bilan birga toqqa chiqib ketgandi. (P.Qodirov) 6. Qizlar sandiqchalaridan, yostiqlarining ostlaridan tugunchalarini keltirib, nonlarini o‘rtaga to‘kib, nonushtaga o‘tirganlaridan keyin ham o‘zaro pichirlash tugamadi. (I.Rahim) 7. Yulduzlar bekinmachoq o‘ynayotgandek, onda-sonda yalt-yalt etib qoladi. (V.G‘ofurov) 8. Ko‘ngilli o‘tgan bir hafta, ayniqsa, Qo‘qondan hatlab nariga chiqa olmagan o‘aribiyda katta tassurot qoldirgan edi. (S. Abdulla)

2-mashq. Belgilab qo‘yilgan so‘zlarning morfemik tarkibidagi o‘zgarishlarni aniqlang. Sababini tushuntirishga harakat qiling.
1. ... Xolmurodov uni bir yerda xoli uchratib: “Yoshlarning ishiga aralashmang, ...” deb koyib bergan edi. (V.G‘ofurov). 2. Normat shuncha urinsa ham o‘rnidan turolmadi. (I. Rahim). 3. Ark darvozasi oldida Shayboniyxonning o‘g‘li Temur Sulton turgan ekan... (P. Qodirov). 4. Ammo so‘nggi oylarda bir kishi ko‘nglimda umid uchquni paydo qildi. (A. Qahhor). 5. --O‘rtoq, - dedi u bir kun menga, - bozorga borgan edim, nog‘oralar biram bisyorki, ko‘zlarim o‘ynaydi. (Oybek). 6. Mana endi shunday odamlar o‘z qishlog‘iga ham kelishdi. (O. Yoqubov). 7. Tojiboy bir-ikki qadam oldinda bormoqda edi, ovozni eshitib ketiga qaradi, eshagini o‘z holiga qo‘yib yubordi... (S. Abdulla). 8. Sultonmurod... ajoyib manzaralariga suqlanib qarar, shodlikdan, hislarning sho‘xligidan ko‘ksi to‘lib toshardi. (Oybek). 9. Bizning vazifamiz bu maqolani halqqa yetkazish... (A.Qahhor). 10. Endi u ham qornini ushlab kula boshladi. (M. Ismoiliy). 11. Sizning oyligingiz ro‘zg‘ordan ortmaydi. (A.Qahhor). 12.Chor tarafga angraya-angraya attorlikka o‘taman. (Oybek).
3-mashq. Keltirilgan gaplardan sodda va qo‘shma affiksli morfemalarni belgilab chiqing. Qo‘shma affikslarni tahlil qiling.
1. Bir juma kuni Saidiy Murodxo‘ja domla bilan ulfatchilik qilib o‘tirganda, Yoqubjon keldi. (A.Qahhor). 2. Biroq boyagi shirin orzular hamon hayolini to‘lqinlantirib, ko‘ziga uyqu qo‘ndirmaydi. (P. Qodirov). 3. Doimo ko‘pchilikning diqqat markazida bo‘lish... Boburni juda siqiltirar edi. (P.Qodirov). 4. Bozor boshdan -oyoq tim. Yozda salqin, qishda yog‘ingarchilikka boshpana. (Oybek). 5. ... do‘ppi tikib, tirikchilik qilar edi. (S. Abdulla). 6. Lekin ichkaridan na ovoz, na oyoq dupuri keldi. (M. Ismoiliy). 7. Adolatning boshiga tosh urildimi, yoki birov uning ko‘zlariga qora chimmat to‘sib qo‘ydimi, atrof qorong‘ilashib, ko‘zi tinib ketdi. (I. Rahim). 8 .--Ra’noni egasiga topshirmaguninizgcha, - dedi Nigor oyim, - quyulmaydiganga o‘xshaydi. (A. Qodiriy). 9. Shokirovning mina portlashidan yuragi shuvillab ketdi. (V.G‘ofurov). 10. Otangizdan bir parcha yer qolganda o‘sha qattiqchilikni ko‘rmas edingiz. (A.Qahhor).
4- mashq. Keltirilgan gaplar tarkibidan ko‘p ma’noli affikslarni aniqlang. Ularni shakl va ma’no munosabatlariga ko‘ra tahlil qiling.
1. Uyga kirsa – uyda, hovliga chiqsa – hovlida betoqat bo‘ladi. (M. Ismoiliy). 2. Bu gap To‘tiqizga yoshlik chog‘larini eslatdi. O, u vaqtlar naqadar baxtli edi To‘tiqiz! (M. Ismoiliy). 3. Namozshomda karvonchilar Komil bilan Qurbon ota turgan qo‘raga yig‘ilishdi. (O. Yoqubov). 4. Qabristonning bir chetida bosmachilar bilan urushda halok bo‘lgan uch-to‘rtta jangchining qabri bor edi. (O. Yoqubov). 5. U sersavlat, serpul shoir kechqurun ham kelmadi. (A.Qahhor). 6. Boshini egib xomush o‘tirgan bobom, har turli ibratli so‘zlar bilan, otamga nasihat qila boshlaydi. (Oybek). 7. Shahar ichida ham mevali daraxtlar, toklar juda ko‘p... (P.Qodirov). 8. Biroq doktor... dori bermadi, tayinli bir gap ham aytmadi. (A.Qahhor). 9. --Bunday xayol qilmasligingizni iltijo qilar edim, otincha! (S. Abdulla). 10. Kuchli shamol ko‘tarilib, boqchadagi har narsani to‘rt tarafga buka boshladi. (A. Qodiriy). 11. Shu vaqt ayvonda kampirlarning kulgisi ko‘tarildi, oshpaz bilan choyxonachining diqqatini tortdi. (V. G‘ofurov). 12. Kechki kuz fasli. Erinchak qish hali o‘zini sezdirgan emas. (Oybek).
5- mashq. Quyidagi so‘zlarning tub yoki yasama ekanligini aniqlang. Yasama so‘zlarni ajratib olib yasalish usuliga ko‘ra tahlil qiling.
Abadiy, abadiylik, ajoyib, azoblantirmoq, bitta, bichim, bodroq, bodring, vajohat, vajohatli, zarpechak, ibo, iboli, ignasimon, ilgak, illat, ilg‘or, kahrabo, ketkazmoq, lavlagi, lavozim, loyqa, mazluma, mehr-oqibat, mo‘ylov, narigi, naqqosh, noaniq, oynasoz, olxo‘ri, olcha, orombaxsh, pufak, puchqoq, ro‘molcha, savag‘ich, taglama, tagli, ulug‘vor, umumiy, chapak, chaqaloq, sholipoya, shuhrat, shuhratli, ezgu, ezgulik.
6- mashq. Yasama so‘zlarni topib, yasalish tarkibini aniqlang.
1. Bir ozdan keyin ancha xavfsiz bo‘lgan jarlikka tushib olishdi. (V. G‘ofurov). 2. --Hay, voqean, - dedi maxdum, kulgi orasi to‘xtab. – Mirzoboshidan bir iltimosimiz bor ekan... (A. Qodiriy). 3. Chuvalashib ketgan xayol kalavasining uchini topib olguncha yo‘q edi, ko‘zi uyquga ketdi, shu bilan ertalab eshik taqillaganda uyg‘ondi. (S. Abdulla). 4. Bu haroratli satr qog‘ozga tez va ravon tushdi. Bobur o‘z zehnini go‘yo qayralib, o‘tkirlashib qolganini sezib turardi (P.Qodirov). 5. Biroq Munisxon xatni ko‘rdiyu, sovuqqonlik bilan joyiga tashladi-da,... kitobini ochdi. (A.Qahhor). 6. Keyinroq gapning mazmunidan, bu kishining chor bozorchi, ya’ni shahar atrofidagi qishloqlarga qatnovchi bir savdogar ekanini va Shokir otaga mahsi uchun oldindan pul berib qo‘yganligini, ham shu buyurtma qilgan molni olish uchun kelganligini angladi. (Oybek). 7. O‘ziyam qandaydir o‘ychan, hatto ma’yus edi. (O.Yoqubov). 8. Normat sakrab o‘rnidan turib behush xotinning yuziga suv sepdi. (I.Rahim). 9. Lekin Dilshodning maslahatisiz bir narsa qilishni o‘zboshimchalik deb o‘ylab, shaytonga xayr berdi. (M.Ismoiliy). 10. Ariqlardan, torko‘cha va ko‘chalardan loyqa suv oqa boshladi. (A.Qahhor). 11. Hunarmandlar o‘rtasida ajoyib iste’dodli, serdiqqat, serzavq odamlar juda ko‘p (Oybek). 12. Odatdagi ulfatchiliklarning birida Saidiy,... Munisxondan gap ochdi... (A.Qahhor). 13. Shu payt qal’aning narigi chetida... qo‘shkarnaylarning g‘at-g‘ati... eshitildi. (P.Qodirov).
7-mashq. Berilgan yasama so‘zlardagi yasovchi asos hamda yasovchi affikslarning tuzilishiga ko‘ra turlarini aniqlang.
Aloqachi, bichiq, bichiqchi, gazlama, terim, terimchi, terimchilik, ayiruvchi, yo‘lovchi, boshqaruvchi, asalarichi, asalarichilik, baxtiyorlik, sihat-salomatlik, bizbizak, sharshara temirchilik, taqachilik, qo‘lli-oyoqli, uvali-juvali, qattiq qo‘lli, og‘ir oyoqli, oq ko‘ngilli, yozin-qishin, ochin-to‘qin, ostin-ustin, osonlikcha, ortiqchalik, ovqatlanmoq, foydalanmoq, maydalanmoq, o‘tkirlanmoq, do‘stlashmoq, suxbatlashmoq, yaqinlashmoq, toraymoq, ko‘paymoq, o‘rtoqlarcha, qadrdonlarcha, aybdorlarcha, otalarcha, arzonchilik, bog‘dorchilik, bema’nigarchilik, dag‘dag‘a, vasvasa, bizbizak, jizza.
8- mashq. Quyidagi berilgan so‘zlar yordamida affiksatsiya hamda kompozitsiya usulida yangi so‘zlar yasang, yasalmaning tarkibini ajratib ko‘rsating.
Namuna: Gul: gulli (gul+li), gulsiz (gul+siz), gulchi (gul+chi), gulla (gul+la), gultuvak (gul+tuvak), gulsapsar (gul+sapsar), gulchambar (gul+chambar).
Bir, bog‘, bil, bo‘l, sez, ich, ko‘k, yaxshi, bosh, gaz, qisqa, mehnat, joy, barg, gul, ish.

9-mashq. Berilgan so‘zlardan avval tub so‘zlarni, keyin sodda yasama so‘zlarni, so‘ngra qo‘shma so‘zlarni alohida-alohida ko‘chirib oling. Yasama so‘zlarni yasovchi asos va yasovchi vositaga ajratib chiqing.

Adolatparvar, ajdargul, aybdor, ayiqtovon, alangali, asabiy, badavlat, badbo‘y, bazmgoh, belbog‘li, belkurak, betob, butazor, vazndor, gazanda, gulband, gumbaz, damlam, dardarak, dildor, donishmand, yem-xashak, yechim, yodgor, yodgorlik, yoqavayron, yog‘in, jaydari, jamg‘arma, jilovbardor, jonkuyar, zarracha, ilhombaxsh, insoniy, yo‘lboshchi, yo‘qlama, kaltakesak, kaltafahmlik, kechasi, kirsovun, lolaqizg‘aldoq, madaniy, ma’rifatparvar, molboqar, mustaqillik, namozshomgul, nobop, oynasiz, olaqarg‘a, oqjo‘hori, rahmdil, ro‘zg‘or, salomnoma, sachratqi, tanga, tezpishar, temirtak, topag‘on, uchuvchi, fikrdosh, xalqparvar, xalqparvarlik, cho‘rtkesar, shifobaxsh, sho‘xchan, elchi, yuklama, yumronqoziq, yaktakchang, o‘ymakorlik, qalamcha, qiziqqon, g‘ildirak, hayotbaxsh.
10- mashq. Yasovchi asosning tub, yasama, qo‘shma, juft turlarini aniqlang.
Aloqachi, bichiqchi, gazlama, isitma, boshqaruvchi, baxtiyorlik, sihat-salomatlik, bizbizak, sharshara, istak, buyruq, yotoq, bilim, bosim, bog‘lam, tenglama, kengashma, jamg‘arma, yig‘in, tugun, to‘zon, to‘sqin, toshqin, qirg‘ich, o‘chirg‘ich, tutqich, kuldirgich, yuvindi, yig‘indi, supurgi, urg‘u, botqoq, yugurdak, qovurdoq, belanchak, bekinmachoq, bo‘g‘iz, ko‘chat, o‘tmish, quymoq, sinov, yolg‘onchi, qizilcha, quyqa, shodlik, arzonchilik, bema’nigarchilik, to‘rtlik, yaxshilik, tezlik, ko‘pchilik, borliq, yo‘qchilik, varrak, dardarak, tizza, asalarichi, attorlik, yigitchilik, asirdosh, bodomzor, siyohdon, qumloq, bog‘bon, do‘ppido‘z, oromgoh, ajdargul, boychechak, beshqarsak, gulchambar, iskabtopar, bo‘yo‘sar, kiryuvdi, ochildasturxon.

1. H.Jamolxonov. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2005

   
   

2. M.Mirzayev, C.Usmonov, I.Rasulov. O’zbek tili. T.,1978

   
   

3. O’zbek tili leksikologiyasi. T., 1981.

   
   

4. B.Mengliyev, O’. Xoliyorov. O’zbek tilidan universal qo’llanma. T., 2007

   
   

5. Ne’matov H., Rasulov R. O’zbek tili system leksikologiyasi asoslari. T., 1995.

   
   

6. Safarova R. Leksik-semantik munosabatning turlari. T., 1996

   
   

7. Qilichev E. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Buxoro, 2001

   
   

8. S.Rahimov, B.Umurqulov, A.Eshonqulova. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2001

   
   

9. S.Rahimov, B.Umurqulov. Hozirgi o’zbek tili. T., 2003.