Sayyid muhyiddin maxdum

يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ
"Biz barcha odamlarni o‘z kitoblari (nomai a’moli) bilan chaqiradigan kun (Qiyomat)ni eslangiz!" (Isro, 71) oyatdagi "imom" so‘zini "um—ona" so‘zining ko‘pligi degan odamning gapidir. Bu gap o‘ta xato va mufassirning sarf ilmiga johil ekanligini ko‘rsatuvchi dalildir". (Az-Zamaxshariy iborasining matni shunday: «Albatta «imom» «um»ning jam’idir va Qiyomatda odamlar onalarining nomlari bilan chaqiriladilar. Ularning onalari nomi bilan chaqirilishining hikmati Iso (a.s.)ning haqlarini ri’oya qilish, Imom Hasan va Imom Husaynning sharafini ulug‘lash, zinodan tug‘ilgan bolalarni sharmanda qilmaslikdir», — deyish tafsirlarning eng yomon buzilganidandir. Qur’on lafzini buzmasdan ma’noni to‘g‘ri aytish yaxshimi yoki lafz buzilsa ham, chiroyli ma’no berish yaxshimi?».)
4) Ishtiqoq: so‘zning o‘zagini aniqlash ilmidir. Agar bir ismning o‘zagi ikkita bo‘lsa, undan chiqadigan ma’no ham o‘zagiga qarab ikki xil bo‘ladi. Masalan: "Masih" so‘zi "mash — silamoq " va "sayohat" o‘zaklaridan olinadi. Qaysi ma’no murodligini esa mufassir ismning o‘zagiga muvofiq aniqlashi mumkin.
B. 1) Balog‘at ilmi: Bu ilm o‘z navbatida uchga bo‘linadi:
a) Ma’oniy: Bu ilm bilan ma’no ifoda qilish uchun jumlalar tuzishda so‘zlarning xossalari o‘rganiladi.
b) Bayon: Bu ilm bilan jumlalarning tuzilish xossalari o‘rganiladi.
v) Badi’: Bu ilm bilan jumlalarni go‘zal ko‘rinishda tuzish san’ati o‘rganiladi. Mana shu uch ilm mufassirning bilishi lozim bo‘lgan asosiy arkonlaridan hisoblanadi. Qur’oni Karimning mo‘‘jizligi shu ilmlar bilan bog‘liq va mufassir ularni yaxshi bilsa, Qur’on sirlari unga ochilishi mumkin.
2) Qiroatlar ilmi: Mufassir qiroatlar ilmini yaxshi bilsa, oyatning mazmunlaridagi jihatlardan birini ikkinchisidan tarjih qilishi mumkin.
V. 1) Usulud-din: Bu ilm kalom ilmi ham deyiladi. Mufassir kalom ilmini yaxshi bilsagina, Allohning zoti, sifatlari, Unga nima loyiq, nima loyiq emas, dalillar bilan gapirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
2) Usulul-fiqh: Mana shu ilm bilan oyatlardan ahkomlarni chiqariladi, dalillarni keltiriladi. Ijmol, taqyid, umum, xusus, amr va nahiyning dalolati va boshqa zaruriy narsalar shu ilm bilan hal qilinadi.
3) Asbobunnuzul: Bu ilm bilan oyatlardagi Allohning murodi tushuniladi.
4) Qissalar ilmi: Bu ilm bilan Qur’on oyatlaridagi mujmal ma’nolar ravshanlashadi.
5) Nosix va mansux: Bu ilm bilan Qur’on oyatlarining muhkam yoki yo‘qligi o‘rganiladi. Mufassir agar nosix va mansux oyatlarini bir-biridan ajratmasa, mansux oyat asosida hukm chiqarib qo‘ysa, o‘zi ham, tobe’lari ham zalolatga ketadi.
6) Hadislar: Mufassir oyatlarning mujmali va mubhamini aniqlab beruvchi hadislarni yaxshi bilishi kerak.
7) Ilmul-mavhiba: Bu ilm laduniy ilm bo‘lib, Alloh Ta’olo tomonidan bilganiga amal qilgan kishilarga ato qilinadigan sovg‘adir. Alloh Ta’olo oyati karimada shu ilmga ishora qilgan: