Sezar shifrlash algoritmi. Shifrlash, kalit, shifrmatn va deshifrlash ishining mazmun mohiyati

2.2 Sezar shifrini buzish dasturi va ishlashi 
 
Shifrlashni buzish deganda shifrlangan ma’lumotni qayta deshifrlashga 
aytiladi. Yani harqanday qulfni buzish va aynan o’zining kalitisiz ochish ikkalasi 
bir hil gapdek. Deshifrlashga doir misol ishlab ko’rsak:
Misol: 
Shifrlangan matn: “drchyts bchshe - chfyurlyuyashchzhh yryeashlt, 
euplschschzhh lyuyash tshchlsch pkhchshsh. ro y’funrprshfk, y’enkesschshchzhr 
y’ftschygrschfksh drch’tsl bachshel, uschlshchfyu’o ch’shchpshchets’o glayusch’ 
prurtsyufnl, egfyulyyuek tschleefts’kh prurtsyufnl.” 
Deshifrlangan matn: “Sherlok Xolms Artur Konan Doyl tomonidan 
yaratilgan adabiy qahramon. uning Londonning mashhur xususiy detektivi Sherlok 
Xolmsning sarguzashtlariga bag'ishlangan asarlari detektiv janrining klassikasi 
hisoblanadi.” 
Deshifrlashni ma’lum bir algoritmi bo’lganligi tufayli bu algoritmni 
avtomatlashtirish mumkin. Bundan kelib chiqadiki, deshifrlovchi dastur tuzish 
mumkin. Ya’ni alifbo berilgan bo’lsa va bu dasturga shifrlangan matn bilan 
birgalikda kalitni berilsa alifboni o’zgartirib shifrmatnni deshifrlab harbir harfni 
analiz qilib ochiq matnni hosil qilib beradi. Bundan tashqari chastotani hisoblab 
generatsiya qilib ko’rib kalitni bilmagan holda ochiq matnni hosil qilishni ham 
dasturini yaratish mumkin. Buning uchun harflarni qatnashish soni ko’p harf 
tanlanadi va ixtiyoriy unli harf bilan almashishi kerakligi buyuriladi va natija 
olingan paytda deshifrlangan matnda ketma-ket 3tadan ortiq undosh harf 

---

15 
qatnashadigan so’z hosil bo’lsa ishni qaytadan bajarib shartni qanoatlantiruvchi 
harfga kelganda ish to’xtatilib natija ekranga chiqarish buyrug’i beriladi.Ishni 
qayta-qayta bajarish kombinatsiyasi 25 tagacha yetishi mumkin. Bunda natijaga 
qo’shimcha holda to’g’ri kelgan harf bilan chastotasi baland harf orasidagi masofa 
aniqlanib kalit ham hosil qilinadi [4]. 
Sezar shifrini buzish uchun Ceaser Cipher nomli dastur ishlab chiqilgan. 
Caesar Cipher dasturini yozish uchun Delphi dasturlarni ishlab chiqish muhiti 
qo'llaniladi, bu Windows uchun afzal qilingan ilovalarni ishlab chiqish muhiti 
hisoblanadi. Delphi dasturiy vositasidan dastur yozishda foydalanish uning qulay 
interfeysga egaligi va menyu va oynalarni foydalanuvchi uchun qulay tartibda 
tartibga solish imkoniyatiga ega ekanligi bilan izohlanadi. Dasturiy ta'minot 
vositasi vazifalarni to'g'ri hal qilish uchun zarur bo'lgan etarli miqdordagi 
funktsiyalarga ega. Delphida rivojlanishning umumiy yo'nalishi juda oddiy. 
Avvalo, interfeys yaratiladi. Bu jarayon dasturni ishlab chiqish umumiy vaqtining 
taxminan sakson foizini oladi. Zarur komponentlar Windows oynasi yuzasiga 
joylashtiriladi va ularning xossalari maxsus Ob'ekt tekshiruvi vositasi yordamida 
sozlanadi. Ushbu vosita bunday komponentlarning harakatlarini bog'lashi mumkin: 
sichqoncha bilan ro'yxatdan elementni tanlash, tugmani bosish, ishlov berish uchun 
kodni qo'llash. Oddiy dastur tayyor. Shu bilan birga, ishlab chiquvchi o'z ixtiyorida 
kontekstga sezgir yordam tizimi, jiddiy disk raskadrovka vositalari, loyiha bilan 
hamkorlik qilish vositalari va boshqalarga ega. Microsoft IDL dan foydalanmasdan 
ActiveX boshqaruvlarini yaratish ASP yoki HTML XML haqida ko'p ma'lumotga 
ega bo'lmasdan veb-server imkoniyatlarini kengaytiradi. ODBC drayverlari, 
Borland DataBase Engine yoki Microsoft ADO ma'lumotlariga kirish uchun 
ishlatiladigan CORBA va COM, intranet va Internet ilovalari asosida tarqatilgan 
ilovalarni shakllantirish. Delphida Object Pascal tilidan foydalaniladi, u doimiy 
ravishda Borland tomonidan to'ldiriladi va kengaytiriladi. Ushbu til, barcha 
mezonlarga ko'ra, ob'ektga yo'naltirilgan dasturlash tiliga qo'llaniladigan talablarni 
qo'llab-quvvatlaydi. C++ uslubidagi haddan tashqari yuklash usullari va pastki 
dasturlari (ortiqcha yuklash), istisno vaziyatlarni hal qilishni qo'llab-quvvatlash - 

---

16 
bu tilning unchalik muvaffaqiyatli bo'lmagan xususiyatlaridan biridir. WideChar 
va AnsiChar formatlarida uzun satrlarni qo'llab-quvvatlash yaxshi xususiyatlardan 
biridir. AnsiStrmg turi barcha muvaffaqiyatli dinamik xotira taqsimotlaridan 
foydalanish imkonini beradi. Delphi hech qanday tashvishsiz avtomatik ravishda 
axlatni ajratish va yig'ish bilan shug'ullanadi. Freestyle dasturlashda ochiq 
variantlar, massivlar va variant massivlari mavjud. Ular har qanday narsani 
xotiraga joylashtirish va ma'lumotlar turlarini aralashtirish imkonini beradi. 
Delphi-dan foydalanish eng oddiy ilovalarni yaratish uchun mos keladi, ularni 
ishlab chiqish uch soatdan oshmaydi. Bundan tashqari, o'nlab va yuzlab 
foydalanuvchilarning ishi uchun mo'ljallangan jiddiy loyihani yaratishingiz 
mumkin. Buning uchun kompyuter texnologiyalari olamidagi eng so'nggi 
ishlanmalardan foydalaniladi, shu bilan birga vaqt va kuch minimaldir [5]. 
Bundan tashqari Delphi dasturlash tilida shifrlash dasturidan tashqari 
deshifrlash uchun ham dastur kodi yozilgan. Bu dasturni ham ko’rib chiqsak: 
"O'chirish" tugmasini bosing, so'ng biz olgan shifrlangan matnni 1-
maydonga kiriting va 2-maydonga xuddi shu kalitni kiriting(2.1 rasm): 
 
2.1 rasm Shifrmatnni deshifrlash uchun birinchi maydonga yozilishi. 
Shifrlangan matnni ko'rsatish uchun 3-maydondagi "Ishga tushirish" tugmasini 
bosing(2.2 rasm): 

---

17 
2.2 rasm Deshifrlab ochiq matnni hosil qilinishi. 
Sezar shifrini buzish uchun Ceaser dasturini androidlar uchun apk turi ham 
ishlab chiqilgan bo’lib, xuddi Delphi dasturlash tilida yozilgan Ceaser Cipher 
dasturi bilan bir xil algoritmda ishlaydi. Yani bu android dastur ham shifrmatn va 
kalit berilishi orqali ochiq matn hosil qilinadi[6]. Ammo bu android dasturning 
windows dasturidan farqli bo’lib, foydanuvchiga windows dasturdan ko’ra android 
dastur tushunarli ifoda qilinadi. Yuqorida Ceaser Cipher dasturining windows 
dasturi keltirib o’tganman. Bu dasturning faqatgina malumot kiritish va chiqariy 
oynalari, kalitni kiritish uchun oyna va shifrlash yoki deshifrlashni belgilash uchun 
tugmalardan iborat. Android dasturda esa bundan farqli o’laroq foydalanayotgan 
insonga shifrlash va deshifrlash uchun qanday ish bajarilishi tushunarli ifoda 
etiladi. 
Ceaser Cipher dasturining android operatsion sistemalar uchun ishlab 
chiqilgan dasturi windows operatsion sistemasiga o’xshagan oynasi ham mavjud 
va shu bilan bir qatorda aylanma baraban shaklidagi oynasi ham mavjud. Aynan 
shu oyna foyudalanuvchiga bu algoritmning ishlashini oson o’zlashtirishga yordam 
beradi. 
Ceaser Cipher dasturining bajarilish ketma-ketligini yani foydalanuvchi 
qo’llanmasini keltirib o’tsam: 

---

18 
 
3.1-rasm. Dastur ilovasining android versiyasidagi tashqi ikonkasi 
Ilovaga kirilgan paytda 3.2-rasmdagi oyna kelib chiqadi. Bu oynada matn va 
shifrmatn uchun oynalar, kalit qiymatini belgilash uchun suriladigan indikator va 
tugmalar mavjud. Ikkita tugma mavjud bo’lib biri shifrlangan shifrmatnlar 
saqlanadigan oynani chiqaradi, ikkinchi tugma shifrlash va deshifrlash uchun 
ishlatiladi. 

---

19 
3.2 rasm Asosiy oyna

 
3.3 rasm Ochiq matn kiritish qismi 
3.3-rasmda shifrlash uchun matn kiritamiz. Keyingi ish shu yerda aylana 
ichida tasvirlangan 1 raqamini 1 dan 25 gacha oraliqda surib o’zgartiramiz. Bu 
bilan biz kalitni tanlab olamiz(3.4-rasm). Kalit belgilangandan so’ng “ENCRYPT” 
tugmasini bosamiz. Tugmani bosganimizdan keyin bizga biz yozgan matnni k=4 
kalit bilan shifrlab taqdim qiladi(3.5-rasm).