Sh. X. Xushmurodov atom yadrosi va zarralar fizikasi

a)
b)

soni va energiyasi boshlang‘ich zarra energiyasiga va uning yadro bilan to‘qnashish parametriga bogMiq boMadi. Bunday yuqori energiyalar sohasida yuz beradigan yadroviy reaksiyalar vaqtida, faqat yadro tarkibidagi nuklonlargina urib chiqarilmay, yangi zarralar, masalan, turli mezonlar, giperonlar va rezonans zarralar ham hosil boMishi mumkin.
5.7.4. Ikkilamchi zarralarning energiya va burchak
bo‘yicha taqsimlanishi
Kichik uyg‘onish energiyalarida reaksiya jarayoni alohida sathlar xususiyatiga bogMiq boMadi. Shuning uchun ikkilamchi zarralarning energiya taqsimotida parchalanuvchi yadroning energetik sathlariga mos ravishda qator maksimumlar kuzatiladi (5.8-rasm) Ikkilamchi zarralarning harakat miqdor momentiga bogMiq ravishda ularning burchak taqsimoti ham o‘zgaradi. Masalan, 1 = 0 holda ikkilamchi zarralar burchak taqsimoti izotrop boMadi.
Yadro uyg‘onish energiyasi katta boMganda energetik sathlar qo‘shilib ketgani uchun zarralarning energiya va burchak bo‘yicha taqsimoti haqidagi maMumotlar statistik nazariya asosida keltirilib chiqarilishi mumkin.
5.8-§. Bevosita o‘zaro ta’sirli yadroviy reaksiyalar
Yadroviy reaksiyalarni o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, ba’zi hollarda reaksiya natijasini Boming kompaund yadro mexanizmi asosida tushuntirish mumkin emas. Masalan, ikkilamchi zarralarning burchak taqsimoti izotrop emas, balki anizatrop boMib,chiqdi. Agar yadro reaksiyasi tyadyoki unga yaqinroq vaqtda ro‘y beradigan boMsa, bunday reaksiya bevosita o‘zaro ta’sirli yadro reaksiyasi deyiladi. Bunday qisqa vaqt ichida yadroga kelib tushgan zarra yadrodagi bitta yoki ko‘pi bilan ikkita-uchta nuklonlar bilan to‘qnashishga ulguradi.
Kompaund yadro mexanizmidan farqli oMaroq, bu holda bitta nuklon bilan to‘qnashgan zarra unga bevosita impuls beradi va natijada bu zarra yadrodan urib chiqarilishi mumkin boMadi.

Bunday mexanizm asosida nishon-yadrodan protonlar hamda neytronlar teng intensivlik bilan uchib chiqishi mumkin, chunki yuqori energiyalarda

tushayotgan zarra bilan nishon-yadro orasidagi kulon ta’simi hisobga olmasa ham boMadi.
Shunday qilib, bevosita o‘zaro ta’sirli yadroviy reaksiyalar quyidagi alomatlarga ega boMishadi: birinchidan, tushuvchi nuklon o‘z impulsini asosan bitta nuklonga beradi, uchib chiquvchi nuklonlar ko‘plab tushish yo‘nalishida boMadi. Ikkinchidan, tushuvchi nuklon bitta nuklonga deyarlik toMa energiyasini berar ekan, chiquvchi nuklon energiyasi ham maksimum energiyaga yaqin energiya bilan chiqadi. Uchinchidan, kulon to‘sigM rol o‘ynamaydi, proton va neytronlar teng intensivlik bilan chiqa oladi.
Bevosita o‘zaro ta’sirli yadroviy reaksiyalar xillari turlicha, istalgan tushuvchi zarralar bilan barcha yadrolarda kuzatish mumkin. Reaksiya
mahsulida bitta, juft nuklonlar, deytron, 3 H e yadro, a-zarra, murakkab
litiy, berilliy yadrolari va h.k.lar chiqishi mumkin. Bulardan tashqari to‘qnashuv natijasida elementar zarralar - pion, kaon, giperonlar va boshqa zarralar chiqishi mumkin. Bevosita o‘zaro ta’sir yadroviy reaksiyalardan: (n, n); (n, p); (p, n); (p, p) reaksiyalar, uzilish (d, p); (d, n) va ilib olish (p, d); (n, d) va boshqa ko‘plab turlari yaxshi o‘rganilgan.