Sh. Yuldasheva, D. Kabulova, M. Sobirova

Uyga to‘shiriq: Mavzuni o‘qib, misollar yozib keling.
NAZORAT ISHI
ABDULLA AVLONIY
O‘zbek ma’rifatparvari, jurnalist, davlat va jamoat arbobi Abdulla Avloniy
1878-yilning 12-iyulida Toshkentda tug‘ilgan. U maktab va madrasada
o‘qigan. Avloniy arab, fors, rus tillarini o‘rgangan. Buyuk mutafakkirlarning
asarlarini mutolaa qilgan. O‘zi ham she’r yoza boshlagan. Rus tilidan
L.N. Tolstoy asarlarini tarjima qilgan. 1906-yilda o‘z uyida «Taraqqiy»

---

115
114
orasida “Globus“ bo‘lib, unda Shekspirning ko‘plab pyesalari qo‘yildi.
Hozirgi zamonaviy teatrga Angliyadagi ana shu ilk teatr orqali asos solin-
gan.
“Tasvir” gazetasidan
Topshiriq. Nukus shahrida joylashgan teatrlar haqida ma’lumot to‘plang.
Ularda namoyish qilinayotgan sahna asarlari qay darajada ma’naviyatimizni
boyitishga xizmat qilayotganligi haqida suhbatlashing.
MATN VA UNING KO‘RINISHLARI
“O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da matn so‘zi arabchadan o‘zlashganligi,
eskirgan kitobiy so‘z ekanligi va aynan tekst so‘zi anglatgan ma’noga
tengligiga ishora qilinadi.
Matnlar tipologiyasida axborotni uzatish kanali alohida o‘rin tutadi.
Shunga ko‘ra matnlarning og‘zaki va yozma matn turlarini farqlash lozim.
Kommunikatsiya jarayonida berilayotgan axborotning hajmi ham matnlar
tipologiyasi uchun yana bir asos bo‘ladi. Har qanday matnni unda
ifodalangan axborotning hajm belgisiga ko‘ra minimal matn va maksimal
matn tiplariga ajratish mumkin. Badiiy uslubda yozilgan matnda minimal
matn deb biror mavzuni yoritishga bag‘ishlangan qatralar, xalq donish-
mandligini ifodalaydiga maqol, matal va aforizmlar, miniaturalar, hajviy
asarlar, nomalar, she’r va she’riy parchalar, umuman, kichik mavzuni
qamrab oluvchi bir necha gaplardan iborat butunlik tushuniladi. Maksimal
matn deyilganda, keng ko‘lamdagi voqealarni yoritish ehtiyoji bilan yuzaga
kelgan butunlik nazarda tutiladi. Badiiy uslubda hikoya, qissa, roman,
epopeya kabi yirik hajmli asarlar maksimal matn hisoblanadi. Bunday matn
tarkibida epigraf, so‘z boshi, muqaddima, so‘ngso‘z (epilog) kabi yordamchi
qismlar ham ishtirok etishi mumkin. Shuningdek, matn lingvistikasiga oid
ishlarda ma’lum bir matn tarkibidagi murakkab sintaktik butunlikka nisbatan
mikromatn, yaxlit matnga nisbatan esa makromatn atamasi qo‘llaniladi.
Matnlarni tiplashtirishda ularning lisoniy strukturasi nazarda tutilishi
kerak. Shunga ko‘ra tipologik jihatdan turg‘un strukturali matnlar (ma’-
lumotnoma, dalolatnoma, patent kabilar) va erkin strukturali matnlar (ma-
qola, hikoya, she’r, roman kabilar)ni farqlash mumkin. Matnlar mazmuni
va ifoda maqsadiga ko‘ra ham farqli tiplarga birlashadi. Bu nuqtayi nazardan
matnlarni nutqiy muloqotning asosiy shakllariga uyg‘un ravishda hikoya,
tasviriy, muhokama matnlarga ajratish tilshunoslikda an’anaga kiritilgan.
Matn tiplarini belgilashda yana bir omil asos nutqning funksional uslub-
To‘rt qavatli ko‘rkam binoga kiriladigan ikki katta eshik g‘oyat chi-
royli ishlangan.
Muzeyning “Navoiy Astrabodda”, “Navoiy Hirotda”, “Navoiy Samar-
qandda”, “Navoiy lirikasi” deb nomlangan zallarida Navoiyning buyuk-
ligi o‘z asarlarining o‘lmasligi aks ettirilgan. Umuman, Navoiy hamda unga
zamondosh shoir va olimlarning ijodiy merosini yoritish uchun muzeyda
o‘n uchta bo‘lim ajratilgan.
Navoiydan keyingi ijodkorlar va ularning asarlarini yoritishga
bag‘ishlangan materiallar 22 bo‘limda to‘la aks ettirilgan.
XX asr o‘zbek adabiyotiga oid noyob materiallarni binoning to‘rtinchi
qavatidagi 13 bo‘limda ko‘rish mumkin. Muzey xodimlari jahon kutub-
xonalarida saqlanayotgan o‘zbek adabiy merosini yig‘ish va ularni adabiyot
ixlosmandlariga taqdim yetish borasida ko‘p yaxshi ishlarni amalga
oshirmoqdalar.
Adabiyot muzeyi boshqa muzeylar kabi doimo tashrifchilar bilan gav-
jum. Xalqimiz unda jamlangan boy materiallarni qiziqib o‘rganadi va ular
bilan haqli ravishda faxrlanadi.