Шаҳриер сафаров прагмалингвистика

имкоииигиз (цобилиятиигиз) борми?» мазмунидаги саволни 
назарда тутмаймиз-ку! Ягона англашиладиган маъно 
«Илтимос, тузни узатиб юборииг\» бўлса керак. Хўш, 
унда 
қандай 
лисоний 
ҳодиса 
кузатиляпти? 
Гап 
маъносининг кўчишими ёки нутқий актнинг билвосита 
ифодаланишими? Агарда барча тил соҳиблари ушбу гап 
маъносини бир хилда, яъни илтимос ёки ҳеч бўлмаганда, 
буйруқ мазмунида идрок этсалар, унда қандай билвосита 
нутқий ҳаракат тўгрисида сўз бўлиши мумкин?! «Тузии 
узатиб юбора олмайсизми?» илтимосни ифода этишнинг 
умумий қабул қилинган усулидир. Аммо «Тузии узатиб 
юборишга имкоииигиз 
борми?» 
дейиш 
гайритабиий 
туюлади. Демак, келтирилаётган ҳолатда билвоситалилик 
ёки маъно кўчиш ҳодисаси кузатилмайди. Бу синтактик 
қурилманинг оддий, нормага хос қўлланиши бўлиб, ушбу 
қўлланиш ҳақиқий маъно кўчиши ҳамда билвосита нутқий 
ҳаракат бажарилиши ҳолатларидан, масалан, ирония ва 
метафорадан тубдан фарқ қилади. Ҳақиқий билвосита 
мазмун ифодаланиши учун сўзловчи бирор нарсага таъма 
ёки ишора қилиши керак бўлади. Масалан, «Муцимий 
театрига 
цаидай 
борииши 
билмайсизми?» 
гапини 
талаффуз қилаётган шахснинг тингловчидан театр қаерда 
жойлашганини сўраш нияти йўқ. Асл мақсад - тингловчи 
унга театрга қандай боришни тушунтирсин. Сўзловчи 
кўзлаётган маъно аслида бирламчи нутқий акт мазмунидир 
ва бу мазмун гап семантик таркибининг кенгайиши 
асосида юзага келади.
Сўзловчи 
ифодалаётган 
маъно 
ва 
гап 
семантикасининг қарама-қаршилиги, 
айниқса, 
ирония 
ифодаланишида яққол кўзга ташланади, зеро, иронияли 
ибораларда сўзловчи ҳеч қачон бевосита мазмундаги 
нутқий акт ижросини кўзламайди. Масалан, «Ацлли 
боласаи-да, Рафицжои\» нутқий тузилмасининг мазмуни
104
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Рафиқнинг ақлли эканлигини тасдиқлаш ёки уни мақташ 
билан боглиқ эмас. Мазмундаги бундай қарама-қаршилик 
борлигини сезиш ва бу тузилмани киноя сифатида идрок 
этиш эса тингловчининг лисоний қобилияти билан боглиқ.
Тўгри, ҳар қандай билвосита нутқий актнинг 
мазмунини 
англаш 
учун 
тузилмаларнинг 
бирламчи 
маъносини 
билмоқ 
керак. 
«Қалампн 
олиб 
бера 
олмайсизми?» ёки «Ақлли боласаи-да, Рафицжои\» каби 
тузилмаларнинг илтимос ва киноя мазмунли нутқий акт 
эканлигини билиш учун тингловчи (сўзловчи қаторида) 
ушбу турдаги гапларнннг дастлабки маъносини олдиндан 
ўзлаштирган бўлиши шарт (Бу шарт, айниқса, хорижий 
тилни ўзлаштириш жараёнида муҳимдир). Шунинг учун 
формал 
мантиқшуносликда 
прагматика 
сўзловчи 
кўзлаётган маъно назарияси сифатида талқин қилиниб, гап 
маъноси, яъни семантика ушбу назария таркибига 
киритилади (Вандервекен 1990: 350).
Бундан ташқари, 
формал прагматикада нутқий 
тузилмалар мазмунидан ҳосил бўладиган турли хилдаги 
маъно 
кўчимларини 
тушунтиришда 
лисоний 
ўйин 
усулидан (Сафаров 2002) фойдаланиш ҳаракати ҳам 
сезилади. Швед файласуфи Пар Сегердал инглиз тилидаги 
«ТИе рпсез м?еМ ир», яъни «Нарх-иаво кўтарилиб кетди» 
ва «Сап уои ореп 1ке йоог?», яъни «Эшикии ёпиб қуя 
олмаисизми?» тузилмаларида мазмуний чекиниш бор ёки 
йўқлигини аниқлаш учун лисоний ўйин қатнашчилари бир 
неча 
босқичдан 
иборат 
фаолиятни 
бажаришлари 
лозимлигини айтади. Биринчи навбатда, ушбу тузилмалар 
бўлакларга ажратилади, кейин эса бу бўлакларнинг бошқа 
тузилмаларда қўлланиш ҳолатлари эсланади. Ниҳоят, 
охирги босқичда бу қўлланиш ҳолатлари биринчи тузилма 
билан мослаштирилади. Масалан, «ТИе рг1сен м>еМ ир» 
яъни