Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti kadrlarni innovatsion boshqarish

4.2. Kadrlar ishidagi yangiliklarni istiqbollashtirish, strategiyasini belgilash va amaliyotda qo‘llash

Innovatsiya jarayonida istiqbollashtirish alohida o‘rin tutadi. Istiqbollashtirish – bu haqqoniy va iqtisodiy jihatdan foydali yechimni izlashdir. Istiqbollashtirish maqsadga muvofiq faoliyatdir va kelgusi davrda hisobga olinishi kerak bo‘lgan jarayonlarni belgilaydi, ularga faol ta’sir o‘tkazish usullarini asoslashga imkon beradi.

Tahlil – bu ichki va tashqi omillarning o‘zgarishi dinamikasini (buxgalteriya funksiyasi yordamida ro‘yxatga olingan) va ularning maqsadli natijalarga ta’sirini o‘rganish funksiyasi. Tahlil tashqi va ichki omillarning ehtimoliy kombinatsiyasi uchun tashkilotlar faoliyati va rivojlanishining mumkin bo‘lgan variantlarini o‘rganishni o‘z ichiga oladi. Ushbu tahlil prognozlash deb nomlanadi.
Bashorat qilishning asosiy yoki asosiy tushunchalari:
1. Istiqbollashtrish (Prognoz) varianti – bu prognoz obyektining mumkin bo‘lgan prognozlar guruhini tashkil etuvchi prognozlardan biridir.
2. Istiqbollashtirish (prognozlash) usuli – prognozni ishlab chiqishga qaratilgan prognozlash obyektini o‘rganish usuli.
3. Istiqbollashtirish metodikasi – aniq obyektlarning prognozlarini ishlab chiqish usullari va qoidalari to‘plami.
4. Prognozlash tizimi – bashorat qilishning asosiy tamoyillariga muvofiq ishlaydigan prognozlash usullari va ularni amalga oshirish vositalari tizimi.
5. Istiqbollashtirish obyekti – istiqbollashtirish subyekti faoliyati yo‘naltirilgan jarayonlar, hodisalar va boshqalar.
6. Istiqbollashtirish natijalarining iste’molchisi – bu prognoz natijalaridan foydalanadigan, shuningdek ba’zi hollarda prognoz uchun vazifani shakllantiradigan tashkilot, korxona, muassasa yoki shaxs. Ba’zida iste’molchi mijoz sifatida harakat qilishi mumkin.
7. Istiqbollashtirishning subyekti bu prognozni ishlab chiqadigan tashkilot, korxona, muassasa yoki shaxsdir.
8. Istiqbollashtirish bosqichi – bu o‘z vazifalari, usullari va natijalari bilan tavsiflanadigan prognozni ishlab chiqish jarayonining bir qismidir. Bosqichlarga bo‘lish prognozlash obyektining tizimlashtirilgan tavsifini tuzishning o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq.
Rejalashtirish singari, istiqbollashtirish ham kelajak haqida ma’lumot olish bilan shug‘ullanganligi sababli bashorat qilishning bir turidir. Kashfiyotlar, ixtirolar va yangiliklarning ahamiyatini baholash usullari ijtimoiy prognozlashning rasmiylashtirilgan usullariga taalluqlidir va ilg‘or axborot usullari guruhiga kiradi.³⁰
Rejalashtirish – bu kutilayotgan jarayonlar, texnologiyalar, ko‘rsatkichlar va yaratilgan sharoitlar, tashkilotning kelajakdagi ehtimoliy va eng qulay holatini aks ettirishdir. Rejalashtirish – bu uning maqsadlariga muvofiq tizim sifatida tashkilotning umumiy samaradorligini maksimal darajada oshirishga qaratilgan birlashtiruvchi faoliyatdir. Prognozlar asosida tahlil qilish va rejalashtirish jarayoni qaror qabul qilish deb ataladi. Rejalashtirish jarayoni tizimni o‘zgartirish yoki yangiliklarni amalga oshirish uchun birinchi qadamdir.³¹
Strategiya – bu korxonaning hayotiy qobiliyatini va qudratini mustahkamlash uchun o‘zaro bog‘liq harakatlar majmuini anglatadi.³² Boshqacha qilib aytganda, strategiya – bu sizning maqsadlaringizga erishish uchun batafsil, keng qamrovli rejadir. Ko‘pgina tashkilotlar strategik rejalashtirish zarurligini anglaydilar va uni faol amalga oshirmoqdalar.
Strategiyani tanlash ilmiy tadqiqot ishlarini va boshqa innovatsion shakllarini rejalashtirish bilan bog‘liq. Strategik rejalashtirish keng tadqiqotlar, ma’lumotlar yig‘ish va tahlillarga asoslangan. Bu ikkita asosiy maqsadga xizmat qiladi³³:

1. 
   Resurslarni samarali taqsimlash va foydalanish. Bu o‘ziga xos “ichki strategiya”. Kapital, texnologiya, ishchi kuchi kabi cheklangan resurslardan foydalanish rejalashtirilgan. Bundan tashqari, yangi sanoat korxonalarini sotib olish, keraksiz tarmoqlardan chiqish, korxonalarning samarali “portfelini” tanlash.
   
2. 
   Tashqi muhitga moslashish. Tashqi omillarning o‘zgarishiga (iqtisodiy o‘zgarishlar, siyosiy omillar, demografik vaziyat va boshqalar) samarali moslashishni ta’minlash vazifasi qo‘yiladi.
   

Strategiyani ishlab chiqish tashkilot uchun umumiy maqsadni shakllantirishdan boshlanib, quyidagilarni hisobga olishi kerak:

• 
  kompaniyaning asosiy faoliyati;
  
• 
  tashqi muhitda ishlash tamoyillari (savdo tamoyillari; iste’molchi bilan munosabatlar; biznes yuritish);
  
• 
  tashkilot madaniyati, uning urf-odatlari, ish muhiti.
  

Umumiy maqsadni belgilagandan so‘ng, strategik rejalashtirishning ikkinchi bosqichi – maqsadlarni aniqlashtirish amalga oshiriladi. Maqsadga erishish uchun quyidagi prinsiplardan kelib chiqish kerak:

1. 
   Aniq o‘lchovlar bilan ifodalangan (pul, natura, mehnat) maqsadning aniq o‘lchovlari bo‘lishi.
   
2. 
   Har bir maqsad vaqt bilan cheklangan bo‘lishi kerak, unga erishish muddati belgilanishi lozim. Maqsadlar uzoq muddatli (10 yilgacha), o‘rta muddatli (5 yilgacha) va qisqa muddatli (1 yilgacha) bo‘lishi mumkin. Maqsadlar vaziyatning o‘zgarishi va nazorat natijalarini hisobga olgan holda belgilanadi.
   
3. 
   Erishish mumkin bo‘lgan maqsadlar belgilanishi lozim.
   
4. 
   Maqsadlar bir-birini inkor etmasligi kerak.
   

Strategik rejalashtirish kompaniyaning tashqi va ichki muhitini sinchkovlik bilan tahlil qilishga asoslangan: rejalashtirish davrida yuz beradigan yoki yuz berishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlar baholanadi; korxonaning mavqeiga tahdid soluvchi omillarni aniqlaydi; firma faoliyati uchun qulay bo‘lgan omillar o‘rganiladi.
Strategiya nazariy va empirik tadqiqotlarning boshlanish nuqtasidir. Tashkilotlar asosiy qaror qabul qiluvchi shaxslarning innovatsion strategiyani qabul qilish darajasiga qarab farq qilishi mumkin. Agarda rahbariyat yangilikni tatbiq etishga qaratilgan sa'y-harakatlarni qo‘llab-quvvatlasa, tashkilotda yangiliklarni joriy etish ehtimoli oshadi. Qaror qabul qilish jarayonida rahbariyat ishtirok etar ekan, strategik va moliyaviy maqsadlarning ahamiyati oshadi. Ishlab chiqilgan strategiya kamdan-kam hollarda rasmiy ravishda shakllanadi va qisman bir necha yuqori darajadagi rahbarlarning fikri va intuitivligiga asoslanadi.
Diffuziya – bu tarqatish, ko‘paytirish va boshqa obyektlarda takrorlashdir. I.Shumpeterning innovatsiya nazariyasiga ko‘ra, innovatsiyalarning diffuziyasi – bu ko‘proq foyda kutib, innovatordan keyin innovatsiyalarni joriy etadigan taqlidchilar (izdoshlar) sonining ko‘payish jarayonidir³⁴.
Innovatsiyalarning diffuziyasi – yangilikning o‘z vaqtida ijtimoiy tizim a’zolari o‘rtasidagi aloqa kanallari orqali uzatilishi³⁵. Boshqacha qilib aytganda, diffuziya – bu yangi sharoitlarda yoki qo‘llaniladigan joylarda o‘zlashtirilgan yangilikning tarqalishi. Diffuziya natijasida ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar soni ko‘payadi va ularning sifat xususiyatlari o‘zgaradi.
Innovatsion jarayonlarning uzluksizligi yangilik tarqalishi tezligi va chegaralarini belgilaydi. Haqiqiy innovatsion jarayonlarda innovatsiyalarning tarqalish darajasi turli omillar bilan belgilanadi³⁶:
a) qaror qabul qilish shakli;
b) axborot uzatish usuli;
d) ijtimoiy tizimning xususiyatlari, shuningdek yangilikning o‘ziga xos xususiyatlari (an’anaviy yechimlarga nisbatan nisbiy afzalliklar; eng murakkab amaliyot va texnologik tuzilishga moslik; murakkablik; to‘plangan tajriba va boshqalar).
Har qanday yangilik tarqalishining muhim omillaridan biri bu uning tegishli elementi raqobatlashadigan texnologiyalar bo‘lgan tegishli ijtimoiy-iqtisodiy muhit bilan o‘zaro bog‘liqligidir.