Sharq filologiyasi va falsafa fakulteti turkiy tillar kafedrasi bitiruv malakaviy ishi
2. Arxaizmlarning badiiy asarlar leksikasida tutgan o‘rni
Download 292.06 Kb. Pdf ko'rish
|
turk tili arxaizmlari va ularning semantik tadqiqi turkcha sozlikka kirgan sozlar misolida (1)
- Bu sahifa navigatsiya:
- sıçan
|
2. 2. Arxaizmlarning badiiy asarlar leksikasida tutgan o‘rni Badiiy asarlarda arxaizmlarning o‘rni beqiyos. Xususan, XX asrning ortalarigacha yozilgan turkcha romanlarda va boshqa janrdagi tarixiy asarlarda eskirgan so‘zlar ko`p uchraydi. Masalan: çarık – choriq. Oshlanmagan sigir terisidan tikilgan va teri iplar bilan tang‘ib bog‘lanadigan oyoq kiyim: Tozla
Soriq tikuvchi va sotuvchi kabi. Ushbu so`zni qadimdan aytib kelinayotgan turkcha maqol va iboralarda ham ko`p uchratish mumkin: Ne çarığımız kaldı, ne
kattalariga beriladigan unvon; 3) Xristian tijoratchi: Çelebi, tütün mü alacaksınız? 44 Çubukluk – Xipchin (cho‘p) saqlanadigan uzun shkaf: “Çubukların muhafaza edildiği yerlere çudukluk veya çubuk odası denirdi.” 45
– P. Safa. Eskirgan leksika nutqqa tantanavor ohang baxsh etuvchi vosita sifatida badiiy adabiyotda keng qo‘llaniladi. Masalan taniqli turk adibi Rashot Nuri Guntekinning “Choliqushi” romanida bunday vaziyatga tez-tez duch kelish mumkin: "Ehemmiyetli bir keşif yapmıştım" 46 yoki “Fakat nedense bu hediyelere ehemmiyet verdiğimi ne Kâmran’a, ne de başkasına göstermek istiyordum” 47 Bu ikki jumlada qo‘llanilgan, usmoniylar davrida turk tiliga kirgan ehemmiyetli (muhim – sifat turkumi) ehemmiyet (ahamiyat – ot turkumi) so‘zi hozirgi turk tilida faol nutqda qo‘llanilmaydi. Uning o‘rniga hozirgi turk
44 Türkçe sözlük. TDK. Ankara, 1998. S. 456 45 Türkçe Sözlük, TDK, Ankara, 1998, S. 506 46 Güntekin R. N., Çalıkuşu, roman, Đstanbul, 39. Baskı, s.5 47 Güntekin R. N., Çalıkuşu, roman, Đstanbul, 39. Baskı, s.40
36
tilida önemli (muhim – sifat turkumi) va önem (ahamiyat – ot turkumi) so‘zi qo‘llaniladi. Eskirgan leksika 20-asrda ijod etgan va hozir ham ijod etayotgan ko‘pchilik yozuvchi va shoirlarning asarlarida ko‘p uchraydi. Shu narsa qiziqki, hozirgi turk tilida eskirgan so‘z hisoblangan leksik birliklar hozirgi o‘zbek tilida hech qanday eskirgan so‘z hisoblanmaydi, nutqda juda faol qo‘llaniladi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, ba’zi holatlarda ifodaning ko‘tarinkiligini ta’minlash maqsadida hozirgi nutqda eskirgan so‘zlar siyosatchilar, olimlar tomonidan, badiiy adabiyotda yozuvchilar tomonidan keng qo‘llanadi. Undan tashqari, zamonaviy nutqda eskirgan so‘zlarning qo‘llanilishi oddiy, zamonaviy so‘z bilan tasvirlanishi mumkin bo‘lgan hodisaning muhimligini ta’kidlashga yordam beradi. Masalan: "Fakat her halde altın saçlı ve mavi gözlü olmadığı muhakkaktı”. – Faqat, harholda, oltin sochli va moviy ko‘zli bo‘lmaganligshi aniq edi” Ushbu gapda qo‘llanilgan muhakkaktı (aniq edi) so‘zini zamonaviy turkchadagi kesindi (aniq edi) deb berish mumkin edi. Lekin muallif uni eski arabcha muhakkak so`zi bilan berib, ta’sirni yanada kuchaytirgan. Arxaizmlar saqlanib qolgan badiiy matnlar sirasiga turk xalq maqollarini ham kiritish mumkin. Chunki xalq maqollari ming yillar ilgari paydo bo‘lgan ma’naviy xazinadir. Maqollarda ifodalangan xalq falsafasi, uning o‘ziga xosliklarini aks ettirgan o‘gitlar bugun ham dolzarbligini yo‘qotmagan. Faqat maqollar tarkibidagi ayrim so‘z va birikmalar ular paydo bo‘lgan davr, ya’ni qadimgi turkiy tilga oiddir. Misol uchun hozirgi turk tilida arxaizm bo‘lib qolgan al so‘zini faqat badiiy matlar, maqol va matallar tarkibida uchratish mumkin: Al ile arslan tutulur, güç ile sıçan tutulmaz (Hiyla bilan arslon
ham eskirgan so‘z hisoblanadi. Chunki hozirgi turk tilida “sichqon” fare deyiladi. Shuningdek, Al ile güzellik olmaz, zor ile pazarlık olmaz maqoli tarkibidagi al (ol) so`zi o`rnida hozirgi turk tilida kırmızı so`zi ishlatiladi (Ol 37
keltirilayotgan misollarda belgilangan so`zlar arxaik leksikaga oiddir:
Download 292.06 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|