Sharq sivilizatsiyasi va tarix fakulteti kafedrasi “Tarixiy tadqiqot asoslari” fanidan kurs ishi mavzu: Turk xoqonligi davri tarixshunosligi Kurs ishi himoyasiga ruxsat berildi

2.2. Turk xoqonligida madaniy va ma’naviy hayot.
Qadimgi turkiy Orxon yodgorliklarida barcha turkiy xalqlarning, shu jumladan qozoqlarning etnogenezi, tarixi, madaniyati va ma'naviyati tasvirlangan. Ushbu qadriyatlarni global birlashmalar, ijtimoiy kataklizm, milliy madaniyatlar va tillarni tekislash davrida bilish bugungi kunda har qachongidan ham ko'proq talab va talabga ega. Ushbu yozma yozuvlar turklarning ma'naviy vakilligini, ularning vaqt muhiti, miqdorini tushunishi va tahlilchi uchun muhimroq bo'lganligini to'liq aks ettiradi, ijtimoiy aloqalar tarmog'ini - Turk xoqonligida hokimiyat va boshqaruv muammosini, qahramonlarning obro'sini tiklashni ko'rsatadi. turk dunyosi, tinchlik va qardosh qabilalar va dushmanlar bilan urush munosabatlari masalalarini ochib beradi. Qadimgi Turk davlatida maxsus boshqaruv va jamoat boshqaruvi tizimi mavjud bo'lib, davlatning o'zi uch qismga bo'lingan: markaz (Vard), o'ng qanot (Tardush), chap qanot (Toles). Oliy hokimiyat qahanga tegishli bo'lib, turklar qonuni bo'yicha otadan o'g'ilga emas, balki ukadan ukaga meros bo'lib o'tgan. Ijtimoiy-siyosiy munosabatlar iyerarxiyasi boshqa har qanday davlatda bo'lgani kabi mavjud edi: Xagan (Xon), turkiy xalqlar, Shad, apa-tarhany, harbiy boshliq (buyruqchilar), urush qahramonlari (er) va asir qullar.Matnlar to'plami shuni ko'rsatadiki, Turk xoqonlgida kuchli ijtimoiy tabaqalanish mavjud edi: boylar va kambag'allar, kuchli va zaiflar bor edi, Toniqok ularni allegorik ravishda «semiz va oriq qo'ylar» deb ataydi. topshirishda: bir tomondan xagonlar va beklar o'rtasida, boshqa tomondan oddiy odamlar.
Xoqon - Xonatning asosiy siyosiy yuzi. «Xon el va Budunni boshqargan. (S. G. Klyashtorny).Xoqon faqat aristokratlar oilasidan - «Ashin turkalari» dan saylangan. U o'z qabilalar ittifoqi (xalq) tarkibida fuqarolik ma'muriyatining boshlig'i bo'lib, urug 'va qabilalarning nasabiy merosxo'rligida katta bo'lgan va rahbar, bosh hakam va bosh ruhoniy vazifasini bajargan. Shu bilan birga u o'zining siyosiy ittifoqi tomonidan yaratilgan siyosiy tashkilotga rahbarlik qildi, boshqa qabilalarni bo'ysundirib, ularni o'lpon va soliqlarni to'lashga majbur qilib, harbiy rahbar sifatida xizmat qildi.
Xoqonning vazifalari:
a) hukmdor, suveren;
b) hokim;
v) harbiy qo'mondon;
d) er egasi;
e) bosh sudya.
Turklar va boshqa qadimgi turkiy xalqlar asosan Tengrizm tarafdorlari bo'lib, osmon xudosi Tengriga sig'inishgan. Xoqonlik buddistlik dinidan missionerlarni qabul qildi, ular Tengrizmga kiritilgan. Xoqonlik qulaganidan so'ng ko'plab qochqinlar O'rta Osiyo, Yaqin Sharq va Evropada joylashdilar va islomiy e'tiqodni qabul qildilar. Nevin Halijining so'zlariga ko'ra, ayran miloddan avvalgi 1000 yilgacha ko'chmanchi turklar iste'mol qilgan an'anaviy turkiy ichimlikdir. Celalettin Koçak va Yahyo Kamol Avşar (Mustafo Kamol Universitetining oziq-ovqat muhandisligi professori) ning so'zlariga ko'ra, ayran birinchi bo'lib minglab yillar oldin achchiq yogurtni ta'mini yaxshilash uchun suv bilan suyultiradigan turklar tomonidan ishlab chiqilgan.

XULOSA
Bu kurs ishidan quyidagilarni xulosa qilishimiz mumkin:
Turkiy elatlarning keng sharqiy hududlarda qadim-qadim davrlardan buyon yashab, o’zlaridan munosib madaniy iz qoldirib kelganligini juda ko’plab tarixiy manbalar ham tasdiq etadi. Turk xoqonligining sharqiy erlaridan farqli o’laroq G’arbiy hududda aholining ijtimoiy-iqtisodiy hayot tarzi, madaniy darajasi nisbatan yuqori bo’lgan. Negaki, sharqiy hududlarda yashagan ko’pchilik ko’chmanchi turkIy elatlarda urug’-qabilachilik munosobatlari hamon kuchli saqlangan. Bu kurs ishi mavzuimizda turk xoqonligining vujudga kelishi,ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayot haqida gap boradi. Turk xoqonligi davlatidagi siyosiy jarayonlar, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy-ma’naviy hayotidagi tub o’zgarishlar batafsil yoritildi. Xoqonlik tez orada kuchayib, uning dovrug‘i ortib borgan. U ko‘p bor Xitoyga yurishlar qilib, uning bir qancha hududlarini bosib olgan. Xitoy podsholigi Turk xoqonligiga har yili o‘lpon tariqasida yuz bo‘lakdan iborat ipak mato berib turishga majbur bo‘lgan. Turk xoqonligi xususidagi manbalar yetarli bo‘lsada, lekin ularning ko‘pchiligi bir-biriga qarama-qarshi ma’lumotlar beradi. Turk xoqonlari O‘rta Osiyoda hukmronlik qilgan bo‘lsalarda biroq o‘zlari bu hududga ko‘chib kelmaganlar. Ular Yettisuv va boshqa hududlardagi bosh qarorgohlarida qolib bo‘ysungan hududlarni mahalliy hukmdorlar orqali boshqarib ulardan olinadigan soliq-o‘lponlar va to‘lovlar bilan kifoyalanganlar. Bundan ko‘rinadiki Turk xoqonligi davrida bu hududdagi mavjud mahalliy davlat tuzilmalari,ularning boshqaruv tizimlari saqlanib, ichki siyosat bobidagi mustaqil faoliyati davom etgan.Turk xoqonligi o’z hududini kengaytirishda juda ko’p jang-u jadallar qilgan.Shundan so’ng o’zaro ichki ziddiyatlar tufayli ikkiga bo’linib ketadi:G’arbiy va Sharqiy turk xoqonligiga bo’linib ketadi. Shundan soʻng xoqonlik bir muddat Oltoy togʻlarining sharqidan to Uzoq Sharqqacha boʻlgan hududni, yaʼni Jan. Sibir, Urxun havzalari (Moʻgʻuliston), Shim. Xitoy hududlarini oʻz ichiga oluvchi Sharqiy Turk xoqonligi va Oltoy toglarining gʻarbidagi xoqonlikka qaram oʻlkalarni oʻz ichiga oluvchi markazi Yettisuv boʻlgan Gʻarbiy Turk xoqonligi ga boʻlinib ketadi. Bu paytda Sirdaryo va Amudaryo oraligʻi hamda tutash hududlar Turk xoqonligi tarkibida boʻlib, bu yerdagi Shoshda tudunlar, Fargʻonada ixshidlar, Ustrushonada afshinlar, Sugʻdda ixshidlar, Buxoroda buxorxudotlar, Xorazmda afrigʻiylar, Toxaristonda yabgʻular hokimiyati mavjud edi. Ularning baʼzilarining kelib chiqishi Turk xoqonligi qukmdor sulolasiga mansub boʻlishgan.