Sharqiy osiyo mamlakatlari kalendarlari. Reja: Xitoy kalendari

QADIMGI YUNONISTON VA RIMDAGI KALENDARLAR. YULIAN VA GRIGORIA N KALENDARISLOHOTI
REJA:

1. 
   Qadimti Yunoniston kalendarlari.
   
2. 
   Rimdagi kalendarlar. Yulian va Grigorian kalendarlari.
   
3. 
   Zamonaviy kalendarlar.
   

Yunoniston kalendarlari. Qadimgi Yunonistonda miloddan avvalgi birinchi ming yillik boshlarida Oy-quyosh kalendari tuzildi. Bu davrda har bir polis о‘z kalendarini ishlab chiqadi. Ular bir-biriga mos kelsa-da, har bir kalendarning afzallik tomonlari bor edi. Ular bir yilni har biri Yangi Oy bilan boshlanadigan о‘n ikki oyga bо‘lib chiqdi. Kalendarni fasllarga moslashtirish uchun qо‘shimcha о‘n uchinchi oy ham joriy qilingan.
Yunonistonning turli shaxarlarida oylarning о‘z nomlari bо‘lsa-da, Afina kalendaridagi oy nomlari bir-muncha keng tarqaldi. Ular:

1. 
   Gekatombeon (iyul) 7. Gamelion (yanvar)
   
2. 
   Metageytnion (avgust) 8. Antesterion (fevral)
   
3. 
   Boedromion (sentabr) 9. Elafebolion (mart)
   
4. 
   Pianepsion (oktabr) 10. Y.Munixion (aprel)
   
5. 
   Memakterion (noyabr) 11. I.Fargelion (may)
   
6. 
   Poseydeon (dekabr) 12. Skiroforion (iyun)
   

Yil Quyoshning yozgi tik turish davridan (gekatombeon - iyul) boshlangan. Embolistik oylar ikkinchi poseydonga, ba’zida ikkinchi skiroforionga kо‘shilgan. Embolistik yillarning tartibini oktaetarida egallagan, ya’ni har sakkiz yilning uchinchi, beshinchi, sakkizinchi yillari kabisa yili xisoblangan.
Miloddan avvalgi 432 yilda olimpiada о‘yinlarining 86-yilligiga bag‘ishlangan tantanalarda Afinaning markaziga parapegma (yozuv, kalendar ma’nosini beradi) о‘rnatiladi. Unda oylarning kunlari kо‘rsatib turilgan. Yunon kalendarini rivojlantirishda Kalipp va Gipparxlar katta rol о‘ynagan. Qadimgi Yunonistonda miloddan avvalgi birinchi ming yillikning о‘rtalarigacha voqealarni yozishda hukmron shaxslarning nomidan foydalanilgan. Afinada yil hisobi kalendar uchun ma’lum bо‘lgan eponimlar-ijroiya hokimiyat (arxontlar) ning rahbarlari ismi bilan belgilangan. Miloddan avvalgi IV asrda olimpiada asosidagi umum ellin yil hisobi keng tarqaldi.
Miloddan avvalgi 776 yildan boshlab tо‘rt yilda bir marta bо‘lib о‘tadigan sport о‘yinlari xalq tantanalaridan biriga aylandi. Olimpiya о‘yinlari yangi yil boshlanishiga qarab belgilangan, chunki kalendar sistemasidagi xatolar tufayli olimpiadaning aniq vakti belgilanmagan edi. Olimpiya о‘yinlarining vaqtini jarchilar har bir shahar xalqiga e’lon qilgan. Olimpiya yil hisobi Qadimgi yunonlar hayotiga shunchalik chuqur kirib keldi-ki, ular о‘z erasining boshlanishini Miloddan avvalgi 766 yil birinchi iyul qilib belgiladi, chunki ayni shu kuni birinchi Olimpiya о‘yinlari bо‘lib о‘tgan edi.
Olimpiya yil hisobi birinchi bо‘lib, miloddan avvalgi 264 yilda qadimgi yunon tarixchisi Time tomonidan qо‘llanildi va bu hisob VII asrcha davom etadi. 394 yili imperator Feodosiy I Olimpiya о‘yinlarini bekor kiladi. Shunday bо‘lsa-da, Olimpiya yil hisobi darhol yо‘q bо‘lib ketmadi. Olimpiya yil hisobida tartib raqami va tо‘rt yilning tartib raqamidan foydalanilgan, masalan: yunonlar va forslar о‘rtasida bо‘lib о‘tgan Salamin jangi 75,1 (ya’ni 75 olimpiadaning birinchi yili) bо‘lib о‘tgan. Yunon kalendari yil hisobini zamonaviy yil hisobiga aylantirish juda qiyin, chunki, turli yunon shaharlarida turli xildagi yangi yil har xil vaktda boshlangan kalendarlardan foydalanilgan.
Yunonlarda ilk kalendar qachon va kim tomonidan yaratilganligi ma’lum emas. Miken va Konek tekstlarda saqlanib qolgan ba’zi oy nomlarini о‘qishning iloji bо‘lmagan. Ularda oy hisobi mavjud bо‘lib, yangi oylarning kelishi bayram bilan kutib olingan. Dastlab yunonlar oylar nomlarini va yilda necha oy borligini hisoblamaganlar. Milodsan avvalgi VII asrda Yunonistondagi polislardan biri Delfada kalendarlar reformasi о‘tkazilgan degan ma’lumotlar mavjud. Bu Delfalik Frakul ijodida uchrab, undagi oy nomlari bayramlar nomi bilan bog‘liq holda kо‘rsatilgan.
Yunon polislari oy - quyosh kalendarlaridan foydalanganlar. Afina va Delfada yil hisobi yangi oyning chiqishi bilan boshlangan. Sparta, Rados, Krit va Miletda kuzdagi teng kunlikdan yil boshlangan. Yunonlarda oylarning nomlanishi alohida e’tiborli bayramlar va aynan fasllar almashinuvi bilan bog‘liq bо‘lgan. Yunonlarda qishloq xо‘jaligi ishlari ham yulduzlarni kuzatuv asosida olib borilgan. Bunda yil boshi bо‘lib yozgi kuyosh tushishi iyundan olib borilgan. Ularda 7 kunlik hafta bо‘lmagan, ular hafta deganda vakt hisoblash birligini .tushunishmagan. Milodgacha VI—V asrlarda Attikada oktayedriklar sistemasi mavjud bо‘lib, sakkiz yil uy embolinistik yilda о‘tgan. Shuning uchun yillar orasidagi farklar har sakkiz yilda uch kunni tashkil qilgan. Bu yunonlarga xos vaqt hisoblash tizimi ularda kalendarning shakllanishi uchun aniq xulosaga kelish imkonini bergan. Afinaliklarda kalendar 12 oydan iborat bо‘lgan. Oylarning kachon boshlanishi belgilanmagan. Bu kalendar boshqa yunon polislaridagi kalendarlarga nisbatan ancha mashxur bо‘lgan. Undagi oylar 29 yoki 30 kundan iborat bо‘lib, yil 354 sutkani tashkil qilgan. Afinada yilning boshlanishi gekatabeon oii iyul - avgustga tо‘g‘ri kelgan. Afinada iilni tо‘g‘rilash uchun ikkinchi Poseydon oyi 29-30 sutkali oy kiritilgan edi. Milodgacha 432 yilda Afinalik astronom Metan 235 oy yili oylarini 19 quyosh yiliga teng deb, 19 yillik sikl 7 embolistik yil degan g‘oyani olib chiqsi. Bu Metan sikli nomini oldi. U aniqligi bilan ajralib turardi. Afinada voqealarni hisoblash mansabdor - arxontlar nomi bilan olib borilardi. Bu Metan siklida ham о‘z ifodasini topgan bо‘lib, bu haqiqatga yaqinedi.
Milodgacha IV asrdan boshlab umumellin yil hisobi boshlandi. Olimpiya о‘yinlari har tо‘rt yilda bir marta о‘tkazilgan. Iillar har tо‘rt yilgi olimpiada о‘yinlari bо‘yicha hisoblangan. Rasmiy kalendarlar kuyosh kalendarini rad qilgan, bu esa dehqonlarga nokulayliklar tugdirgan. Shuning uchun deqqonlar yuqorida aytib о‘tganimizdek, qishloq xо‘jalik kalendardan foydalanganlar. Bu ma’lumot-lar bizga milodgacha bо‘lgan VIII asr yozuvchisi Gesiod asarlarida uchraydi.